Planetoidy – z czego się składają i gdzie występują?

● Planetoida (asteroida, planetka) to krążące wokół Słońca ciało niebieskie niewielkich rozmiarów. ● Planetoidy występują w Układzie Słonecznym i w zależności od swojego położenia dzieli się je m.in. na asteroidy z pasa planetoid, centaury czy obiekty transneptunowe. ● Planetoidy zbudowane są z lodu, skał i metali, mają zazwyczaj nieregularny kształt.

Planetoidy, inaczej: asteroidy, czasami nazywane są też planetkami. Są to niewielkie ciała niebieskie krążące wokół Słońca. Składają się ze skał, lodu, węgla, krzemu, metali. Planetoidy są pozostałościami wczesnej fazy tworzenia się Układu Słonecznego i powstały około 4,6 miliarda lat temu.

Planetoidy zostały odkryte w 1801 roku. Aż do 1977 roku prawie wszystkie odkryte asteroidy znajdowały się w pobliżu Jowisza. Później astronomowie zaczęli odkrywać dalej położone planetoidy. Nazywali je m.in. centaurami i obiektami transneptunowymi – znajdującymi się poza trajektorią Neptuna. 

NASA podaje, że obecnie znamy ok. 1,2 mln asteroid. Najwięcej z nich znajduje się na orbicie Słońca między Marsem a Jowiszem w głównym pasie planetoid. Wiadomo jednak, że planetoid jest o wiele więcej – te najmniejsze liczone są w dziesiątkach milionów.

Asteroidy różnią się między sobą wielkością – mogą mieć średnicę od kilku metrów do kilkuset kilometrów. Największe planetoidy są kuliste, mogą więc z wyglądu przypominać niewielkie planety (stąd nazwa planetka). Są to Ceres (ok. 940 km średnicy), Westa (ok. 530 km), Pallas (ok. 540 km) i Hygiea (ok. 440 km). W porównaniu do ziemskiego Księżyca, który ma średnicę ponad 3400 km, nawet największe asteroidy są wciąż małe. Małe planetoidy, których jest najwięcej, mają nieregularny kształt. Te najmniejsze, które mają mniej niż 10 metrów średnicy, astronomowie nazywają meteoroidami. Nawet całkowita masa wszystkich asteroid jest mniejsza niż masa ziemskiego księżyca.

Większość planetoid znajduje się między Marsem a Jowiszem. Ten obszar Układu Słonecznego nosi nazwę pasa planetoid (lub głównego pasa planetoid). Szacuje się, że w pasie tym znajdują się miliony planetoid, ale i tak połączone stanowiłyby nie więcej niż cztery procent masy ziemskiego Księżyca. To w głównym pasie planetoid znajdują się Ceres (zaliczana do planet karłowatych), Westa, Pallas i Hygiea.

W Układzie Słonecznym istnieją również inne zbiory asteroid, m.in. Pas Kuipera. Znajdujące się w nim ciała niebieskie nazywane są obiektami Pasa Kuipera.

Nie wszystkie planetoidy mają nazwy. Po odkryciu otrzymują tymczasowe oznaczenie, a jeśli zostaną uznane oficjalnie – numer, czasami imię. Niektóre planetoidy odkryte jako pierwsze otrzymały symbole, np. gwiazda z wyrastająca z niej rośliną. Kiedy jednak okazało się, że planetoid jest tak dużo, astronomowie zrezygnowali z nadawania im symboli. Aktualne dane mówią o ok. 23 tys. planetoidach z nazwami własnymi spośród ponad 600 tys. ponumerowanych.

Planetoidy dzielą się na grupy m.in. ze względu na miejsce ich występowania. Poza tymi z pasa planetoid czy Pasa Kuipera mówimy m.in. o:

– grupie Atena, czyli planetoidach znajdujących się blisko Ziemi, które krążąc wokół Słońca, najczęściej znajdują się wewnątrz ziemskiej orbity; – trojańczykach – są to planetoidy, które krążą po orbitach planet, głównie Jowisza, ale też Ziemi, Marsa, Urana czy Neptuna;  – centaurach – to planetoidy krążące głównie między orbitami Saturna i Neptuna; centaurem jest m.in. Chiron; – obiektach transneptunowych (transneptunach), które dzielimy na te z Pasa Kuipera, Twotino i Cubewano; – obiektach z dysku rozproszonego, czyli obszaru Układu Słonecznego za Neptunem; – obiektach odłączonych, czyli planetoidach znajdujących się w zewnętrznych rejonach Układu Słonecznego, na tyle daleko od Słońca, że siła grawitacyjna innych planet nie ma wpływu na ich orbitę.

Uważa się, że nieregularny kształt większości planetoid spowodowany jest ich częstymi zderzeniami z innymi obiektami, najczęściej innymi planetoidami, ale także z planetami. Planetoidy są na tyle lekkie i niewielkie, że pole grawitacyjne planet (szczególnie Jowisza) może wytrącać asteroidy z ich orbit. Wtedy trajektoria planetoidy może zmienić się i doprowadzić do kolizji z planetą. Ślady takich zderzeń widać m.in. w postaci kraterów uderzeniowych na powierzchni Księżyca, Merkurego, Marsa, a nawet Wenus czy Ziemi. 

Astronomowie uważnie obserwują ruchy planetoid, szczególnie tych z grupy Atena, które znajdują się najbliżej Ziemi. Zagrożenie ewentualnym uderzeniem planetoidy w Ziemię wyraża się w skali Torino, w której 10 stopień (najwyższy) oznacza zagrożenie dla istnienia cywilizacji. W 2004 roku odnotowano najwyższe zagrożenie dla Ziemi w tej skali. Planetoida (99942) Apophis otrzymała wówczas 4 stopień zagrożenia w skali Torino. 

Pluton znajduje się w Pasie Kuipera i jest najjaśniejszym ciałem niebieskim w tym obszarze. Jeszcze całkiem do niedawna Pluton uważany był za planetę. Dziś już wiemy, że jest dużą planetoidą i zalicza się do planet karłowatych oraz obiektów transneptunowych. Zdecydowali tak w 2006 roku astronomowie podczas zgromadzenia ogólnego Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU). Decyzję o zaliczeniu Plutona do planet karłowatych podjęto w drodze głosowania, którego wynik wywołał wiele kontrowersji w środowisku astronomów. Oznaczało to także rewolucję w postrzeganiu Układu Słonecznego – od tego momentu nie ma on już dziewięciu planet, lecz osiem.