Konsorcjum – czym jest, jak działa i w jakim celu jest tworzone?

● Konsorcjum jest jedną z możliwych form współpracy przedsiębiorców. ● Konsorcjum powoływane jest, gdy dana inwestycja przekracza możliwości poszczególnych wspólników lub gdy chcą oni podzielić między siebie ryzyko. ● Od strony prawnej konsorcjum przypomina spółkę cywilną, jednak uznaje się ją raczej za rodzaj umowy joint venture. ● Przedsiębiorcy tworzący konsorcjum współpracują w jego ramach, ale pozostają niezależni w zakresie swojej pozostałej działalności.

W polskim prawie nie istnieje obowiązująca ogólna definicja pojęcia konsorcjum. Nie zostało ono również sprecyzowane ustawowo, w tym nie występuje w Kodeksie cywilnym. Pojęcie konsorcjum pojawia się mimo to w niektórych aktach prawnych i bywa w nich dookreślane na potrzeby tych aktów, np. w ustawie z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki.

W praktyce wobec konsorcjów zastosowanie mają więc najczęściej zapisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny oraz ustawy z dnia 11 września 2019 r. Prawo zamówień publicznych. Przykładowo w zakresie podejmowanych czynności prawnych do konsorcjów znajdują zastosowanie przepisy ogólne z art. 56-65 Kodeksu cywilnego, zaś w zakresie zawierania umów art. 66-81 Kodeksu cywilnego. Z kolei w zakresie uczestnictwa w przetargach i zamówieniach publicznych właściwe są zapisy art. 23 ustawy Prawo zamówień publicznych.

W najbardziej ogólnym ujęciu za konsorcjum uważa się formę współpracy gospodarczej pomiędzy dwoma lub więcej podmiotami, służącą realizacji określonego wspólnego przedsięwzięcia gospodarczego. Zawiązujący konsorcjum wspólnicy jednocześnie wspólnie realizują zadania określone umową konsorcjum oraz niezależnie od siebie prowadzą pozostałe swoje aktywności niezwiązane z utworzonym konsorcjum.

W praktyce konsorcja zawiązywane są najczęściej w sytuacjach, gdy określony cel przerasta możliwości poszczególnych wspólników ze względu na swój rozmiar, poziom skomplikowania lub wymogi prawne. Połączenie sił przez kilku wspólników i zawiązanie konsorcjum umożliwia im pokonanie tych przeszkód, a jednocześnie umożliwia podział ryzyka.

Konsorcja są formą spotykaną przede wszystkim w bankowości i finansach (np. celem udzielenia wspólnie kredytu) oraz w sektorze budowlanym (np. w celu zrealizowania wspólnie inwestycji) w przypadku bardzo dużych lub szczególnie ryzykownych przedsięwzięć.

W ustawach zdarzają się natomiast definicje pojęcia konsorcjum w formie zawężonej na potrzeby danej ustawy, np. w ustawie o zasadach finansowania nauki znajduje się definicja konsorcjum naukowego jako grupy co najmniej dwóch podmiotów – jednostek naukowych albo jednostek naukowych i przedsiębiorców – które na podstawie umowy podejmują wspólne przedsięwzięcie dotyczące badań naukowych, prac rozwojowych lub związanych z tym inwestycji.

W rezultacie konsorcja najczęściej dzieli się ze względu na rodzaj przedsięwzięcia, m.in. na:

– inwestycyjne, – bankowe, – budowlane, – eksportowe, – naukowe.

Istnieje również wiele alternatywnych podziałów rodzajów konsorcjów. Jednym z nich jest podział na konsorcja:

– rzeczowe, w którym każdy z uczestników realizuje swoją część przedsięwzięcia, – finansowe, w którym uczestnicy wspólnie realizują przedsięwzięcie i dzielą się kosztami i zyskami.

Często spotykane jest również rozróżnienie konsorcjów dwustronnych, gdy lider podpisuje oddzielne umowy z każdym z uczestników, oraz wielostronnych, gdy podpisywana jest wspólna umowa przez wszystkich uczestników.

Od strony prawnej umowa ustanowienia konsorcjum (umowa konsorcjalna) przypomina umowę spółki cywilnej. W obu przypadkach wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego, sposób ich działania został określony, zaś za zobowiązania wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie. 

W związku z tym konsorcja czasem uznawane są za nietypową formę takiej spółki. Podejście takie pozostaje jednak kontrowersyjne, ponieważ konsorcjum charakteryzuje się minimalnym zinstytucjonalizowaniem, brakiem wyodrębnionego majątku czy tylko przejściowym okresem trwania. Najczęściej umowy o ustanowieniu konsorcjum należą również do tzw. umów nienazwanych, czyli nieuregulowanych wprost przepisami np. Kodeksu cywilnego.

Z tego też powodu popularność zyskuje odmienne podejście, w myśl którego umowa konsorcjum stanowi odmienną od spółki cywilnej formę współdziałania. W tym przypadku istotą konsorcjum jest nie jego rola organizacyjna, ale regulująca, a samo konsorcjum uznaje się za szczególny rodzaj umowy o wspólnym działaniu przedsiębiorców, czyli umowy joint venture.

Jednocześnie nic nie stoi na przeszkodzie, aby umowa konsorcjum przyjmowała określone inne formy prawne, np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjnej czy spółki komandytowej. Wszystko zależy od zapisów samej umowy konsorcjum i spełniania przesłanek do ustanowienia danej umowy, np. w przypadku spółek kapitałowych zawarcie umowy notarialnej. 

W takich przypadkach mamy jednak do czynienia z powołaniem spółki, a więc już czymś więcej niż tylko umową o ustanowieniu konsorcjum, które ze swej natury jest tworem doraźnym i łatwiejszym do stworzenia.

W zależności od uzgodnień pomiędzy wspólnikami konsorcjum może przyjmować różną postać i wewnętrzną organizację, a nawet powoływać do życia nową spółkę. W zasadniczy sposób wpływa to na treść umowy ustanowienia konsorcjum.

W każdym przypadku umowa konsorcjum powinna jednak zawierać informacje takie jak:

– dane członków konsorcjum, – cel zawiązania konsorcjum, – wyznaczenie reprezentanta konsorcjum i jego obowiązków, – podział zadań i przypisanie ich do poszczególnych uczestników konsorcjum, – wewnętrzną organizację konsorcjum, zwłaszcza zasady podejmowania decyzji, – zasady zarządzania finansowego konsorcjum, – zasady odpowiedzialności uczestników konsorcjum, – zasady dokonywania zmian w składzie konsorcjum lub przynależnych im zadań, – zasady rozwiązywania sporów między uczestnikami konsorcjum, – zasady przechowywania dokumentacji, – okres obowiązywania umowy.

Jeden z uczestników wyznaczony zostaje  na jego potrzeby do roli reprezentanta konsorcjum wobec partnerów zewnętrznych. Dobrą praktyką jest również wyznaczanie tzw. lidera konsorcjum, który nie musi być tym samym jego uczestnikiem co reprezentant. Rolą lidera jest wówczas koordynacja działań poszczególnych uczestników konsorcjum czy prowadzenie wewnętrznych rozliczeń pomiędzy nimi, w tym przyjmowania, rozliczania i wystawiania faktur w imieniu całego konsorcjum.

Konsorcjum jako takie nie prowadzi własnej działalności gospodarczej – działalność prowadzona jest jedynie przez poszczególnych wspólników je tworzących. Tym samym konsorcjum nie może być płatnikiem podatku VAT, wystawiać faktur ani zatrudniać pracowników. 

Taki stan faktyczny potwierdzony został m.in. w interpretacji indywidualnej IPPP1/443-1316/09-5/AW Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie  z dnia 24 lutego 2010 r. w której stwierdzono: „Konsorcjum nie jest spółką prawa handlowego ani spółką cywilną, nie ma własnej osobowości prawnej, nie jest odrębnym podmiotem gospodarczym, nie podlega rejestracji; nie posiada odrębnej nazwy i siedziby” oraz w interpretacji indywidualnej IPPPI-443-296/10-6/MP z 4 czerwca 2010 r. uznającej, że „Konsorcjum zwykle nie jest spółką prawa handlowego, nie posiada osobowości prawnej, nie jest odrębnym podmiotem gospodarczym, nie musi więc być rejestrowane”.

Nieco inna sytuacja ma natomiast miejsce gdy dane konsorcjum pod względem prawnym tworzy nową spółkę, np. kapitałową. Wówczas ta nowa spółka jest czymś więcej niż tylko konsorcjum i zgodnie z przepisami posiada osobowość prawną i jest podatnikiem VAT. Jednak wtedy spółka taka realizuje wspólne przedsięwzięcie już niejako w zastępstwie uczestników konsorcjum.

Akty prawne: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Ustawa z dnia 11 września 2019 r. Prawo zamówień publicznych, Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki