Praca zmianowa – systemy, dni wolne, praca zmianowa a oddanie krwi

● Praca zmianowa to forma organizacji pracy, w której pracownicy zmieniają się na tych samych stanowiskach zgodnie z harmonogramem. ● Istnieje pięć podstawowych systemów pracy zmianowej – podstawowy, równoważny, w ruchu ciągłym, przerywany i zadaniowy. ● Niezależnie od tego, czy pracownik pracuje w systemie zmianowym, czy nie, przysługuje mu w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. 

Według Dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy, praca w systemie zmianowym oznacza formę organizacji pracy, zgodnie z którą pracownicy zmieniają się na tych samych stanowiskach pracy według określonego harmonogramu, łącznie z systemem następowania po sobie. System ten może mieć charakter nieprzerwany lub przerywany oraz pociąga za sobą konieczność wykonywania pracy przez pracownika o różnych porach w ciągu określonych dni lub tygodni. Zmiana pór rozpoczęcia pracy występuje po określonej liczbie godzin, dni lub tygodni.

Praca zmianowa nie musi oznaczać, że pracownicy wchodzący na swoją zmianę zastępują pracowników kończących swój czas pracy. Częstym zjawiskiem jest nachodzenie na siebie czasu pracy pracowników, np. pierwsza zmiana trwa od godziny 7 do 15, a druga od 11 do 19. Spowodowane jest to zazwyczaj potrzebą zwiększenia liczby pracowników na czas największej ilości pracy. Zwykle jednak praca zmianowa polega na tym, że gdy jedna zmiana się kończy to od razu zaczyna się druga, np. pracownicy na pierwszej zmianie pracują od 7 do 15, a pracownicy z drugiej zmiany zastępują ich na stanowiskach pracy w godzinach 15-23.

System pracy zmianowej można określać na różne sposoby. Pierwszym z nich jest system czasu pracy określany przez kodeks pracy, który wygląda następująco:

podstawowy system czasu pracy – oznacza, że czas pracy nie może przekraczać ośmiu godzin i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy

,równoważny system czasu pracy – ten system dopuszcza przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin, nie więcej jednak niż do 16 godzin, dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin dla pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych (art. 137 k.p.),

praca w ruchu ciągłym – stosowany jest zwykle w przedsiębiorstwach, w których praca nie może być wstrzymywana (np. ze względu na technologię produkcji), w tym systemie dopuszczalne jest przedłużenie czasu pracy do 43 godzin na tydzień, a jednego dnia w niektórych tygodniach dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin,

przerywany system czasu pracy – funkcjonowanie przerywanego czasu pracy musi się odbywać w ramach z góry ustalonego rozkładu i może obejmować tylko jedną przerwę w ciągu doby pracowniczej wynoszącą nie więcej niż pięć godzin,

zadaniowy system czasu pracy – może być stosowany przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją albo miejscem wykonywania pracy, polega na wynagrodzeniu pracownika za wykonaną pracę, a nie za czas w jakim została wykonana, czas pracy nie może jednak przekraczać ośmiu godzin na dobę.

Drugim podziałem systemów pracy zmianowej są modele uzależnione od czasu pracy zakładu, które określają, ile czasu w ciągu doby i tygodnia pracownicy muszą wykonywać pracę. Modelami pracy zmianowej są:

system nieciągły – czyli taki, w którym praca odbywa się na dwie zmiany w ciągu dnia, z przerwą na noce i na koniec tygodnia,

system półciągły – w tym modelu praca odbywa się na trzy zmiany, czyli przez całą dobę, a przerwa następuje na koniec tygodnia,

system ciągły – praca w ruchu ciągłym to model pracy w systemie trzyzmianowym, w którym praca trwa całodobowo przez cały tydzień.

Jednym z modeli pracy zmianowej w systemie ciągłym jest tzw. czterobrygadówka, czyli praca w systemie czterobrygadowym. Praca czterobrygadowa polega na podziale pracowników zakładu pracy na cztery brygady, które pracują najczęściej w systemie trzyzmianowym. Z perspektywy dnia pracy, ten system wygląda następująco: - pierwsza brygada zaczyna pracę na pierwszą zmianę (poranną), - druga brygada zastępuje pierwszą na drugiej zmianie (popołudniowej), - trzecia brygada zastępuje drugą na trzeciej zmianie (nocnej) i jest zastępowana przez pierwszą brygadę, - czwarta brygada w ten dzień pracy odpoczywa.

Grafik pracowniczy zmienia się co kilka dni i poszczególne brygady zmieniają zmiany z zachowaniem gwarantowanego kodeksem pracy odpoczynku. W związku z tym, dzień pracy wygląda tak samo, lecz zmieniają się brygady na poszczególnych zmianach, np. czwarta brygada ma pierwszą zmianę, pierwsza brygada przychodzi do pracy na zmianę popołudniową, druga brygada wykonuje pracę nocą, a trzecia brygada w tym czasie odpoczywa.  

12-godzinny system pracy, czyli system równoważny upoważnia pracodawcę do zastosowania się do obowiązku zapewnienia pracownikowi odpoczynku od pracy zgodnie z przepisami kodeksu pracy (art. 132 i 133). Pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, jak również a w każdym tygodniu, nieprzerwanie 35 godzin odpoczynku. 24 godziny z przysługującego pracownikowi 35-godzinnego odpoczynku powinny przypadać w niedzielę, poczynając od godziny 6.00 w tym dniu, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godzina.

W przypadku oddawania krwi przez pracowników pracujących na jedną zmianę przysługujące zwolnienie od pracy w dniu, w którym oddaje krew nie budzi żadnych wątpliwości, gdyż stacje krwiodawstwa najczęściej wystawiają zaświadczenie usprawiedliwiające nieobecność w pracy w tym konkretnym dniu. Wątpliwości pojawiają się, gdy pracownik pracujący na dwie lub trzy zmiany odda krew przed rozpoczęciem drugiej lub trzeciej zmiany. W tej kwestii głos zabrało Narodowe Centrum Krwi, które ogłosiło, że zwolnienie od pracy dotyczy tylko dnia kalendarzowego, który kończy się o godzinie 24.00. W związku z tym, jedynie pracownik, który idzie do pracy na pierwszą lub drugą zmianę otrzyma zaświadczenie usprawiedliwiające nieobecność w pracy, natomiast pracownik mający w danym dniu trzecią zmianę może otrzymać tylko kilka godzin zwolnienia.