Butelkowa turystyka, bilety na przejazd, loteria z nagrodami. Tak działają systemy kaucyjne

W Polsce 1 października wejdzie w życie system kaucyjny. Duże sklepy, o powierzchni powyżej 200 metrów kwadratowych, będą musiały odbierać puste opakowania i oddawać klientom kaucję. Natomiast mniejsze sklepy będą pobierać kaucję, ale przystąpienie do systemu odbioru opakowań będzie w ich przypadku dobrowolne.

System obejmie trzy rodzaje opakowań: butelki plastikowe o objętości do 3 litrów, metalowe puszki o objętości do 1 litra, a także – od 1 stycznia 2026 r. – szklane butelki wielorazowego użytku o objętości do 1,5 litra.

Czytaj także: System kaucyjny. Wszystko, co trzeba wiedzieć>>>

Podobne systemy od lat funkcjonują w wielu państwach Europy i Azji. W części krajów wciąż trwają przygotowania do wprowadzenia tego typu rozwiązań.

Obowiązkowy system kaucyjny w Niemczech wprowadzono w 2003 r. Początkowo objęto nim opakowania jednorazowe wody mineralnej, piwa i napojów gazowanych. W kolejnych latach kaucja zaczęła obowiązywać na kolejne opakowania.

W Niemczech rozróżnia się przede wszystkim dwa systemy kaucji – na opakowania jednorazowego oraz wielokrotnego użytku. Pierwszy rodzaj to głównie jednorazowe butelki plastikowe i puszki po napojach, które podlegają kaucji w wysokości 25 eurocentów. Ich dystrybutorzy zobowiązani są do nieodpłatnego przyjęcia całkowicie opróżnionych opakowań. Opakowania wielokrotnego użytku (m.in. szklane butelki) objęte są kaucją w wysokości 8-15 eurocentów. W ich przypadku dystrybutorzy muszą przyjąć tylko te opróżnione opakowania, które wprowadzili do obrotu.

Oznacza to, że w Niemczech do sklepu należy zwrócić prawie każdy rodzaj butelki (plastikowej i szklanej) i puszki po napojach. Zwrot opakowań odbywa się w specjalnych automatach, które znajdują się w pobliżu lub w środku większych sklepów, a w mniejszych sklepach - w wyznaczonym miejscu niedaleko kasy. W automacie otrzymuje się zwrot w formie bonu do wykorzystania na zakupy w konkretnej filii sklepu.

Każde opakowanie kaucyjne musi posiadać odpowiednie oznaczenie, umożliwiające identyfikację rodzaju kaucji. W niemieckim systemie chodzi nie tylko o zbiórkę opakowań, ale też o ich recykling. Zgodnie z przepisami każdy sprzedawca musi zapewnić odbiór wszystkich zwróconych opakowań jednorazowego i wielokrotnego użytku oraz przekazać je do odpowiedniego recyklingu.

W styczniu 2024 r. system w Niemczech poszerzono o jednorazowe plastikowe butelki po mleku i mieszanych napojach mlecznych o zawartości mleka wynoszącej co najmniej 50 proc., np. po kakao, napojach kawowych czy jogurtach pitnych. Kaucją nie są objęte m.in. napoje dietetyczne dla niemowląt i dzieci, pakowane w jednorazowe butelki.

Francja nie zdecydowała się dotąd na wprowadzenie systemu kaucyjnego. W niektórych sieciach handlowych klienci mogą przynosić butelki plastikowe do recyklingu w zamian za niewielkie kwoty w postaci bonów na zakupy. Jednak latem br. w czterech regionach północno-zachodniej Francji uruchomiono, na razie na próbę, system kaucji za butelki szklane. To regiony, które już są najbardziej zaawansowane w recyklingu.

Program, którego celem jest ponowne wykorzystanie opakowań, obejmie około 16 mln mieszkańców tych regionów i będzie testowany przez półtora roku. W supermarketach można oddać te butelki, które nadają się do ponownego wykorzystania (mogą być one myte i używane ponownie około 50 razy). Klient odnoszący butelki otrzymuje automatycznie zwrot: gotówką, na kartę bankową lub w formie bonu na zakupy (za małą butelkę – 10 eurocentów, za dużą – 20 eurocentów). Później system ma zostać rozszerzony o słoiki.

We Włoszech system kaucyjny działa wyłącznie na poziomie lokalnym, w niektórych miejscowościach. Nie ma systemu ogólnokrajowego. Kilka lat temu w Rzymie i Mediolanie wprowadzono system gromadzenia punktów za plastikowe butelki po napojach, oddawane na stacjach metra do specjalnych automatów.

W Wiecznym Mieście maszyny te ustawiono na ośmiu stacjach metra wszystkich trzech linii. Za każdą butelkę otrzymuje się bon na 5 eurocentów, za 30 zdanych butelek - bilet na przejazd.

W Czechach nie działa system kaucyjny butelek PET oraz puszek po napojach. Ostatnia próba przyjęcia stosownej ustawy przez Izbę Poselską zakończyła się fiaskiem w marcu 2025 r. Była to istotna porażka ministra środowiska Petra Hladika, który pilotował projekt, ponieważ inicjatywa nie uzyskała poparcia także wśród części posłów koalicji rządzącej. Odrzucali go również przedstawiciele miast i gmin.

Na Słowacji system kaucyjny wprowadzono 1 stycznia 2022 r. Wykupowane są opakowania (PET i puszki) oznaczone graficznym symbolem Z, które mają kod kreskowy. Nie mogą być zgniecione, a butelki muszą mieć nakrętkę. Kaucja na Słowacji wynosi 15 eurocentów. W pierwszych miesiącach funkcjonowania systemu narzekano na kłopoty z przyjmowaniem opakowań w mniejszych miejscowościach.

Aktualnie na Słowacji działa ponad 3,5 tys. miejsc, w których można oddawać opakowania z opłaconą kaucją.

W Austrii ogólnokrajowy system kaucji za butelki i puszki wprowadzono 1 stycznia 2025 r. Kaucja wynosi 25 centów za opakowanie i jest pobierana od wszystkich butelek (szklanych i plastikowych), a także puszek o pojemności od 0,1 do 3 litrów. Opakowania można zwracać w punktach zbiorczych lub automatach znajdujących się w sklepach. Kaucja jest zwracana najczęściej w formie paragonu-kuponu, który należy zrealizować przy kasie.

Wprowadzenie kaucji wywołało nieoczekiwane konsekwencje. Austriacy mieszkający na zachodzie kraju zaczęli masowo kupować austriackie piwo w Niemczech, gdzie kaucja jest niższa, a następnie zwracać butelki w ojczyźnie.

Czytaj także: Pod mały sklep podjechał z 50 skrzynkami. Turystyka butelkowa kwitnie>>>

W Holandii system kaucyjny (statiegeld) obejmuje plastikowe butelki po napojach, butelki szklane oraz puszki. Kaucja wynosi od 0,15 do 0,25 euro, w zależności od opakowania. Zwrot odbywa się w automatach w supermarketach, po czym otrzymuje się paragon do skasowania przy kasie i z rachunku odliczony jest zwrot butelek. Rozszerzenie systemu o puszki nastąpiło w 2023 r. Od niedawna pojawiają się punkty zwrotów np. na dworcach w dużych miastach, ale bardzo szybko są zapełniane. Trwa debata na temat tego, aby maszyny na dworcach umożliwiały wypłacanie gotówki, a nie tylko przelew.

Belgia nie ma ogólnokrajowego systemu kaucyjnego. Zamiast tego działa system selektywnej zbiórki w ramach organizacji Fost Plus, gdzie mieszkańcy segregują odpady do specjalnych worków. Kaucje stosuje się jedynie lokalnie, np. na szklane butelki zwrotne czy przy sprzedaży piwa w skrzynkach. Od lat trwa debata o wprowadzeniu pełnego systemu kaucyjnego, ale na razie brak decyzji politycznej.

W Luksemburgu obowiązuje system zbliżony do belgijskiego. Powszechnego kaucjonowania puszek i butelek plastikowych nie ma. Funkcjonuje natomiast system zwrotnych butelek szklanych, zwłaszcza w przypadku piwa i niektórych napojów. Dyskusja o rozszerzeniu systemu trwa, a kraj często czeka na rozwiązania przyjęte w Belgii lub Niemczech, z którymi utrzymuje intensywną wymianę handlową.

W Szwecji butelki plastikowe PET, puszki po napojach i szklane opakowania z kaucją można oddawać w 3,1 tys. automatów, zlokalizowanych głównie w dużych sklepach spożywczych. Klienci dostają kupon, za który otrzymują zwrot pieniędzy lub jego wartość jest odliczana od rachunku za zakupy. W wielu maszynach dostępny jest przycisk umożliwiający przekazanie kaucji na cele charytatywne. Korzystają często na tym lokalne stowarzyszenia sportowe.

Zwracanych jest około 92 proc. butelek i puszek - 271 opakowań na osobę rocznie. Od września kwota kaucji za małą butelkę PET lub puszkę wzrosła z 1 korony do 2 (0,77 zł), a dużą butelkę PET - z 2 koron do 3 (1,16 zł).

Ponad 92 proc. plastikowych butelek i aluminiowych puszek sprzedawanych w Norwegii podlega recyklingowi, a system zarządzany jest przez przedsiębiorstwo Infinitum, założone przez producentów napojów i sieci spożywcze. Do sierpnia 2018 r. skupowane były również szklane opakowania. Każdy sklep sprzedający napoje w plastiku lub w aluminium ma obowiązek przyjąć opakowanie i wypłacić za nie od 2 do 3 koron kaucji (0,73-1,1 zł), w zależności od jego objętości. Oddający butelki lub puszki może zrezygnować z odbioru pieniędzy i wziąć udział w organizowanej przez Norweski Czerwony Krzyży loterii z nagrodami o wysokości nawet miliona koron (około 370 tys. złotych).

W Korei Południowej od 1985 r. (z nowelizacją w 2003 r.) obowiązuje program dotyczący butelek szklanych, a kwoty kaucji zostały zaktualizowane w 2017 r. Obecnie konsumenci płacą zwrotną kaucję w wysokości 100 wonów (około 26 gr) za butelki po soku i mniejsze butelki po piwie (poniżej 400 ml) oraz 130 wonów (34 gr) za większe butelki po piwie (od 400 ml do 1000 ml). Butelki te można zwrócić do supermarketów i innych wyznaczonych punktów zbiórki w celu uzyskania zwrotu gotówki.

Singapur jest w trakcie wdrażania systemu kaucyjnego za opakowania po napojach - od kwietnia 2026 r. konsumenci będą płacić dodatkową kaucję w wysokości 0,10 dolara singapurskiego (28 gr) za plastikowe i metalowe opakowania po napojach. Kaucja ta zostanie zwrócona po przekazaniu pustych opakowań do wyznaczonych punktów zbiórki lub automatów służących do zwrotu opakowań.

W Japonii nie ma ujednoliconego krajowego systemu kaucyjnego, choć segregacja odpadów i recykling są na bardzo wysokim poziomie. Od 1974 r. działa tam jednak projekt zbiórki butelek po piwie, zainicjowany przez pięciu największych producentów tego trunku. Konsumenci płacą kaucję w wysokości 5 jenów (12 gr) za butelki po piwie, którą otrzymują z powrotem po zwrocie butelki. System ten jest zarządzany przez browary i osiąga wysoki wskaźnik zwrotu, wynoszący ponad 95 proc. Dzięki temu niektóre naczynia są w obiegu (ze sklepu trafiają do browaru, gdzie są myte i poddawane kontroli, po czym napełniane i wypuszczane na rynek) nawet przez 10 lat (jedna butelka trafia na rynek średnio trzy razy w roku). Ponadto niektóre supermarkety i sprzedawcy detaliczni zainstalowali automaty do zwrotu opakowań, które, zamiast zwrotu kaucji w gotówce, nagradzają użytkowników punktami za zakupy.

W przypadku Tajwanu system nie obarcza bezpośrednio konsumentów za kaucję (system nakłada na producentów i importerów obowiązek wnoszenia wpłat do centralnego funduszu recyklingowego, z którego dotowane są firmy zajmujące się recyklingiem). W kraju są pewne inicjatywy, takie jak inteligentne budki recyklingowe "iTrash" w miastach takich jak Tajpej, gdzie za oddanie pustych butelek i puszek można doładować punktami karty transportu publicznego. Poza tym istnieją również firmy i restauracje, które oferują coś w rodzaju systemu kaucyjnego za zwrot opakowań czy butelek.

Zgodnie z unijnym rozporządzeniem w sprawie odpadów opakowaniowych, kraje UE do 2029 r. muszą być w stanie zebrać co najmniej 90 proc. plastikowych butelek i puszek na napoje rocznie. Aby osiągnąć ten cel, państwa członkowskie zobowiązane są stworzyć systemy kaucyjne.