Waloryzacja – czym jest i jak się ją stosuje?

● Waloryzacja polega na ustaleniu nowej wysokości wcześniejszego zobowiązania, w taki sposób, aby jego wartość nominalna oddawała zmiany wartości pieniądza w czasie. ● Mechanizm waloryzacji może odnosić się zarówno do zmiany płac, jak i cen. ● W gospodarce najczęściej mówimy o waloryzacji świadczeń socjalnych, np. rent i emerytur.

Zadaniem waloryzacji jest ustalenie nowej wysokości istniejących zobowiązań pieniężnych w związku ze zmianą siły nabywczej pieniądza w czasie. Dotyczy zarówno sytuacji, w których jej wartość jest wyższa, jak i niższa w stosunku do momentu, w którym zobowiązanie powstało. 

Waloryzacja zakłada, że świadczenia te powinny dostarczać takiej samej realnej wartości ekonomicznej, jaką miała wierzytelność na początku. Zmiana rzeczywistej wartości zobowiązania pieniężnego może się przy tym odnosić wyłącznie do takich sytuacji, gdy między chwilą ich powstania a wygaśnięciem wierzytelności mija pewien okres.

Jako zasada prawna waloryzacja stanowi swoisty wyjątek od zawartej w Kodeksie cywilnym reguły nominalizmu, która mówi, że zobowiązanie pieniężne należy spełnić przez zapłatę tej samej nominalnie sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili powstania. O waloryzacji mówi art. 358¹ §3 Kodeksu cywilnego: „W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie”.

Waloryzacji mogą podlegać w zasadzie wszystkie świadczenia pieniężne, wyrażane w dowolnej walucie, a sama waloryzacja może odbyć się nie tylko na podstawie orzeczenia sądu (waloryzacja sądowa), ale też na mocy prawa (waloryzacja ustawowa) oraz zwykłej umowy (waloryzacja umowna). 

Waloryzacja polega na ustaleniu nowej wysokości wcześniej przyznanego świadczenia, tak by odpowiadało ono zmieniającej się sytuacji gospodarczej. Waloryzację stosuje się powszechnie w odniesieniu do transferów socjalnych – dzięki waloryzacji ich realna wartość powinna, teoretycznie, pozostawać niezmienna w całym okresie, w którym przysługują. 

Waloryzacja następuje poprzez pomnożenie kwoty świadczenia i podstawy jego wymiaru przez wskaźnik waloryzacji, np. o stopę inflacji. Zwaloryzowana kwota jest w takim wypadku powiększana o wartość, jaka została utracona w wyniku wzrostu cen. 

Wyróżnia się trzy rodzaje waloryzacji: 

waloryzację cenową – w odniesieniu do zmieniających się cen towarów i usług konsumpcyjnych,

waloryzację płacową – odnoszącą się do wysokości przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce,

waloryzację mieszaną – łączącą obydwa kryteria.

Waloryzacja może następować samoczynnie, po upłynięciu określonego czasu lub po wystąpieniu pewnych okoliczności (np. wzrost wynagrodzeń), lub o jej przeprowadzeniu może każdorazowo decydować uprawniony organ. 

W gospodarce najczęściej mówimy o waloryzacji świadczeń socjalnych, np. emerytalno-rentowych, z powodu utraty ich realnej wartości. Zgodnie z Ustawą o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych emerytury i renty podlegają corocznej waloryzacji od dnia 1 marca. Oznacza to, że zmianie ulega kwota świadczenia oraz podstawa jego wymiaru w wysokości przysługującej ostatniego dnia lutego roku kalendarzowego, w którym przeprowadza się waloryzację.

Wskaźnik waloryzacji ma w tym wypadku charakter mieszany, cenowo-płacowy. Co ważne, w efekcie przeprowadzonej waloryzacji kwota świadczenia nie może ulec obniżeniu, a zmiana wysokości emerytur i rent następuje z urzędu (nie trzeba składać wniosku o przeprowadzenie waloryzacji). Przykładowo w 2021 roku wskaźnik waloryzacji wyniósł 104,24 proc. To oznacza wzrost najniższej emerytury o 50,88 zł do kwoty 1250,88 zł. Wartości tegorocznej waloryzacji dla emerytur w przykładowej wysokości można odczytać z tabeli waloryzacji: 

Waloryzacji podlegają nie tylko wypłacane emerytury i renty, ale także zgromadzone na naszych kontach w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych składki. W 2021 r. zebrane przez Polaków składki emerytalne wzrosły o 5,41 proc., co – według informacji Zakładu – oznacza, że kapitał wzrósł o niemal 164 mld zł. Aktualny wskaźnik waloryzacji na kontach w ZUS można sprawdzić na stronie internetowej.

Mechanizm corocznej waloryzacji ma też zastosowanie do emerytur rolniczych, emerytur pomostowych, nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych oraz rent socjalnych, renty służb mundurowych i żołnierzy zawodowych, uposażeń sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku i uposażeń rodzinnych. 

Waloryzowane są też inne świadczenia socjalne, takie jak zasiłek dla bezrobotnych, zasiłek chorobowy, zasiłek pielęgnacyjny , świadczenie pielęgnacyjne czy dodatek pielęgnacyjny. 

Całkowity koszt waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych i innych świadczeń z systemu powszechnego, rolniczego i mundurowego w 2021 r. szacowany jest na ok. 10,6 mld zł.