Instrumenty pochodne – czym są i jak działają?

● Instrument pochodny to taki, którego wartość zależy od wartości innego instrumentu finansowego nazywanego bazowym. ● Do instrumentów pochodnych należą m.in. kontrakty terminowe, opcje i swapy. ● Głównym celem instrumentów pochodnych jest transfer nie kapitału, ale ryzyka. ● Instrumenty pochodne służą zarówno za zabezpieczenie, jak i sposób na spekulację.

Instrumenty finansowe to różnego rodzaju kontrakty finansowe pomiędzy stronami, na mocy których powstaje pomiędzy nimi określona zależność. Instrumentami finansowymi są papiery wartościowe, np. akcje i obligacje, ale także m.in. kontrakty terminowe. 

Wśród instrumentów finansowych wyróżnia się jednocześnie odrębną kategorię instrumentów pochodnych, tzw. derywatów. Nie mogą one być papierami wartościowymi, a ich wartość uzależniona jest od wartości tzw. instrumentów bazowych, czyli innych instrumentów finansowych, np. kursu akcji, kursu walut, rentowności obligacji czy wysokości stóp procentowych. 

Wraz z rozwojem rynku instrumentów pochodnych powstało wiele różnych ich rodzajów. Najważniejszymi rodzajami instrumentów pochodnych są przede wszystkim:

● Kontrakty terminowe, czyli umowy kupna-sprzedaży określonego instrumentu bazowego w określonym terminie i po określonej cenie. Do najpopularniejszych kontraktów tego typu zalicza się umowy forward i umowy futures.

● Swapy, czyli kontrakty, w których strony zobowiązują się wymienić płatnościami po określonym czasie i na określonych zasadach. Płatności te w chwili zawierania swapu strony uważają za równoważne.

● Opcje, czyli kontrakty w których jedna ze stron może, ale nie musi kupić lub sprzedać dany instrument bazowy po określonym czasie i określonej cenie, zaś druga strona ma obowiązek jej to umożliwić.

Instrumenty pochodne można podzielić na określone kategorie. Jednym z podziałów jest na instrumenty symetryczne, w których zobowiązania pojawiają się u obu stron umowy oraz asymetryczne, w których tylko jedna ze stron przyjmuje zobowiązanie, a druga nabywa jedynie prawo. Przykładem symetrycznego instrumentu pochodnego są kontrakty terminowe, zaś asymetrycznego – opcje.

Inny możliwy podział instrumentów pochodnych jest na instrumenty wystandaryzowane, czyli podlegające obrotowi na rynku regulowanym, np. giełdzie, oraz niewystandaryzowane, które temu obrotowi nie podlegają. Przykładem wystandaryzowanych instrumentów są kontrakty terminowe typu futures, zaś niewystandaryzowanego: swapy czy umowy forward.

Pochodne instrumenty finansowe cenione są przede wszystkim za częściowe zabezpieczenie przed zmiennością wartości instrumentów bazowych. Właściwe korzystanie z derywatów umożliwia zarządzanie ryzykiem i np. uniknięcie strat z nagłego wzrostu ceny surowców czy zmiany kursów walutowych. Z tego powodu mówi się, że instrumenty pochodne służą nie tyle transferowi kapitału, co transferowi ryzyka.

Z drugiej strony jednak niektóre instrumenty pochodne charakteryzują się wysokim ryzykiem dla inwestorów. Przykładem mogą być opcje, które za sprawą swojej asymetryczności umożliwiają osiągnięcie zysku tylko jednej stronie kontraktu. Możliwe zyski, ale też straty potęguje przy tym częste korzystanie przy instrumentach pochodnych z tzw. dźwigni finansowej.

W rezultacie pochodne instrumenty finansowe służą różnym celom. Dla części inwestorów to sposób na zabezpieczenie się przed ryzykiem, dla innych głównie efektywne narzędzie spekulacji. O skali ryzyka związanego z instrumentami pochodnymi świadczy fakt, że instrumenty te miały duży wpływ na światowy kryzys finansowy w latach 2008-2009.