Praca w szczególnych warunkach – kiedy można o niej mówić i jakie są warunki otrzymania wcześniejszej emerytury

● Praca w szczególnych warunkach to praca o znacznej szkodliwości dla zdrowia i uciążliwości, która przed wiekiem emerytalnym może utrudniać wykonywaną pracę. ● Funkcjonują dwa wykazy prac w szczególnych warunkach stosowane w zależności od okresu wykonywania takiej pracy. ● Praca w szczególnych warunkach uprawnia do wcześniejszej emerytury pomostowej. ● Osoby, które utraciły prawo do emerytury pomostowej, mogą starać się o rekompensatę.

Przepisy dotyczące pracy w szczególnych warunkach zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. 

Wypłacanie wcześniejszych emerytur jest ponadto regulowane ustawą z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych.

Zarówno rozporządzenie, jak i ustawa zawierają przy tym załączniki z inaczej sporządzonymi wykazami prac w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. To, który wykaz znajduje zastosowanie, zależy od okresu, w którym wykonywana była praca. 

Zgodnie z definicją z art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych praca w szczególnych warunkach to praca związana „z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia”. Co istotne, czynniki te, determinowane siłami natury lub dostępną technologią, muszą być niemożliwe do wyeliminowania pomimo zastosowania dostępnych środków profilaktycznych. 

Czynniki te muszą stawiać przy tym przed pracownikami wymagania przekraczające ich ograniczane starzeniem się możliwości jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego i w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. 

Do szczególnych warunków pracy determinowanych siłami natury należą:

– prace pod ziemią, – prace na wodzie, – prace pod wodą, – prace w powietrzu.

Do szczególnych warunków pracy determinowanych technologią należą m.in.:

– praca w warunkach gorącego lub zimnego mikroklimatu, – prace w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, – ciężkie i bardzo ciężkie prace fizyczne m.in. w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała.

Praca o szczególnym charakterze oznacza prace wymagające „szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej związanego z procesem starzenia się”.

Przykładami prac o szczególnym charakterze jest m.in. praca:

– pilotów statków powietrznych, – kontrolerów ruchu lotniczego, – pilotów i nawigatorów na statkach morskich, – kierowców autobusów, trolejbusów i motorniczych tramwajów w transporcie publicznym, – operatorów reaktorów jądrowych, – członków zespołów ratownictwa medycznego, – pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej.

Równolegle funkcjonują obecnie dwa wykazy stanowisk pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Pierwszy, nazywany również starym, podzielony jest na wykaz A i wykaz B i znajduje się w załącznikach do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. 

Wykaz ten w bardziej szczegółowy sposób wymienia rodzaje pracy kwalifikowane jako praca w szczególnych warunkach, np. praca przy produkcji brykietów węgla, praca przy emaliowaniu, prace cykliniarskie. Stary wykaz znajduje zastosowanie wobec okresów zatrudnienia do 31 grudnia 2008 roku. 

Pełny stary wykaz A i B dostępny jest m.in. na stronie ZUS. 

Drugi wykaz, nazywany również nowym, także podzielony jest na dwie części, numer 1 i numer 2, i znajduje się w załącznikach do ustawy o emeryturach pomostowych. 

Wykaz ten określa prace w szczególnych warunkach w sposób bardziej ogólny, np. prace bezpośrednio przy przeróbce mechanicznej węgla oraz rud metali i ich wzbogacaniu, prace na morskich platformach wiertniczych. Nowy wykaz znajduje zastosowanie wobec okresów zatrudnienia od 1 stycznia 2009 roku, a przy wyliczaniu prawa do emerytury pomostowej – również przed tą datą.

Nowy wykaz dostępny jest m.in. na stronie ZUS. 

Informacja o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w każdy przypadku powinna być umieszczana w wydawanych przez pracodawców świadectwach pracy.

Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wiąże się z uprawnieniem do korzystania z obniżonego wieku emerytalnego oraz możliwością pobierania emerytury lub renty inwalidzkiej w zwiększonej wysokości.

Szczegółowe informacje dotyczące warunków wymaganych do przejścia na wcześniejszą emeryturę określone zostały zarówno w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., jak i w ustawie o emeryturach pomostowych. Praca ta musi należeć przy tym do podstawowych obowiązków pracownika, być wykonywana ciągle i w wymiarze pełnego etatu.

Zgodnie z ustawą o emeryturach pomostowych funkcjonują obecnie dwa tryby uzyskania emerytury pomostowej:

– na zasadach ogólnych, zgodnie z art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych, – na zasadach szczególnych, dla pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach określone w art. 5-10 ustawy o emeryturach pomostowych.

Aby ubiegać się o emeryturę pomostową na zasadach ogólnych należy spełniać następujące warunki:

– urodzenie się po 31 grudnia 1948 roku, – posiadanie co najmniej 55 lat (kobiety) lub co najmniej 60 lat (mężczyźni), – potwierdzone wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przez co najmniej 15 lat, – staż ubezpieczeniowy (suma okresów składkowych i nieskładkowych) wynoszący co najmniej 20 lat (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni), – wykonywanie przed 1 stycznia 1999 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienionej w starych wykazach prac albo w nowych wykazach prac, – wykonywanie po 31 grudnia 2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienionej w nowych wykazach prac, – rozwiązanie wszystkich stosunków pracy.

Okresy pracy wykonywanej do 31 grudnia 2008 roku i wymienionej w starych wykazach prac oraz pracy wykonywanej w dowolnym okresie i wymienionej w nowych wykazach prac są sumowane przy ustalaniu okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

O emeryturę pomostową na zasadach szczególnych ubiegać mogą się natomiast osoby wykonujące niektóre z pracy wymienionych w nowym wykazie prac. 

W zależności od konkretnego rodzaju pracy w ustawie ustanowiono w tym przypadku różne wymagania w zakresie osiągnięcia wymaganego wieku czy długości okresu zatrudnienia w takich warunkach. W zależności od rodzaju pracy w niektórych przypadkach do emerytury pomostowej na zasadach szczególnych uprawnia przepracowanie nawet jedynie 10 lat lub osiągnięcie 50. roku życia. 

Praca w szczególnych warunkach nie jest tożsama z pracą w warunkach szkodliwych. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego (sygn. akt III UK 31/15) w przypadku prac w szczególnych warunkach muszą bowiem jednocześnie występować dwa elementy:

– znaczna szkodliwość dla zdrowia, – znaczny stopień uciążliwości.

Samo wykonywanie pracy w warunkach szkodliwych nie oznacza więc jeszcze, że pracę tę można zakwalifikować do prac w szczególnych warunkach, wymienionych i scharakteryzowanych w opublikowanych wykazach.

Z występowaniem w środowisku pracy czynników szkodliwych wiąże się występowanie chorób zawodowych.

Osoby wykonujące pracę w szczególnych warunkach mogą również ubiegać się o rekompensatę z tego tytułu. Stanowi ona formę odszkodowania dla osób, które w wyniku zmiany przepisów i ustanowienia nowych wykazów pracy utraciły prawo do uzyskania emerytury pomostowej.

Aby ubiegać się o rekompensatę, konieczne jest przepracowanie przed 31 grudnia 2008 roku co najmniej 15 lat w szczególnych warunkach zgodnie ze starym wykazem. Przyznana rekompensata nie jest wypłacana w gotówce, lecz w formie dodatku do kapitału początkowego. Oznacza to, że w praktyce rekompensatą będzie podniesienie wysokości przysługującego świadczenia emerytalnego.

Akty prawne: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze; Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych; Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych