Zatrzymanie obywatelskie – kiedy jest legalne? Czy można zatrzymać policjanta?

● Zatrzymania obywatelskiego może dokonać każdy, kto jest świadkiem przestępstwa. ● Legalność zatrzymania obywatelskiego zależy od spełnienia trzech wymogów. ● Nieuprawnione zatrzymanie obywatelskie jest zagrożone wysoką karą. ● Zatrzymanie obywatelskie dopuszczalne jest także w przypadku wykroczeń, choć tu należy zachować ostrożność.

Gdy obywatel widzi lub słyszy coś niepokojącego, powinien niezwłocznie powiadomić o tym odpowiednie służby, dzwoniąc pod numerem 997 lub 112. Zdarza się jednak, że nie jest to możliwe lub z różnych powodów człowiek uznaje, że konieczne jest natychmiastowe zatrzymanie innej osoby, bez czekania na przyjazd policji.

W takich sytuacjach może nastąpić tak zwane zatrzymanie obywatelskie. W przypadku przestępstw jest ono regulowane art. 243 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu postępowania karnego, natomiast w przypadku wykroczeń – art. 45 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia.

Zatrzymanie obywatelskie to sytuacja, w której zwykły obywatel będący świadkiem przestępstwa lub wykroczenia samodzielnie dokonuje zatrzymania innego obywatela. Zatrzymania takiego można dokonać w trakcie popełniania przez kogoś czynu zabronionego, a więc na gorącym uczynku, albo bezpośrednio po dokonaniu tego czynu, na przykład w wyniku pościgu.

Policja wskazuje przy tym na trzy warunki zatrzymania obywatelskiego, aby było ono zgodne z prawem.

1. Osoba zatrzymywana musi dopuszczać się przestępstwa lub wykroczenia.

2. Tożsamość popełniającego przestępstwo jest nieznana i uciekł on z miejsca przestępstwa lub istnieje obawa, że to zrobi.

3. Musi nastąpić niezwłoczne przekazanie zatrzymanej osoby w ręce policji.

Jednoczesne spełnienie wszystkich trzech kryteriów ma duże znaczenie, bowiem w przeciwnym razie dokonujący zatrzymania ryzykuje, że sam stanie przed sądem. Nieuprawnione obywatelskie zatrzymanie może spotkać się z zarzutem pozbawienia kogoś wolności, naruszenia nietykalności cielesnej albo zastosowania przemocy w celu wymuszenia jakiegoś zachowania. Wszystkie te działania zagrożone są karą pozbawienia wolności.

Ponieważ ustalenie szczegółów może mieć kluczowe znaczenie, każdy przypadek zatrzymania obywatelskiego jest rozpatrywany indywidualnie. Szczególnie istotną przesłanką jest na przykład fakt uciekania zatrzymanej osoby, co interpretuje się jako potwierdzenie braku możliwości wylegitymowania zatrzymanego, a więc też ustalenia jego tożsamości.

Należy pamiętać, że zatrzymanie obywatelskie jest dopuszczalne jedynie w uzasadnionych przypadkach i ma ono funkcję pomocniczą względem policji. Oznacza to, że zatrzymanie takie może trwać tylko tyle czasu, ile zajmie obywatelowi przekazanie zatrzymanego w ręce policji. 

Dokonanie zatrzymania obywatelskiego w żadnym wypadku nie uprawnia nikogo do przetrzymywania domniemanego przestępcy, osądzania go ani wymierzania mu kary. 

Podczas obywatelskiego zatrzymania dopuszczalne jest użycie w niezbędnym zakresie siły wobec zatrzymywanego, na przykład wykręcenie mu ręki lub przewrócenie go na ziemię. Siły można jednak użyć wyłącznie wtedy, gdy jest to niezbędne do samego zatrzymania. Po zatrzymaniu w żadnym wypadku nie wolno bić zatrzymanego ani mu grozić.

Przykładem zatrzymania obywatelskiego jest zatrzymanie pijanego kierowcy. Zgodnie z prawem widząc kierowcę, którego sposób jazdy wskazuje, że jest pijany, mamy prawo próbować go zatrzymać. Jazda w stanie nietrzeźwości jest bowiem przestępstwem.

Jak powinny w takiej sytuacji wyglądać prawidłowe działania? W pierwszej kolejności należy zadzwonić pod numer 997 lub 112 i poinformować o zdarzeniu odpowiednie służby. Tylko wtedy, gdy ocenimy, że sytuacja wymaga natychmiastowej interwencji, zawiadomienia możemy dokonać później, choć nadal bez zbędnej zwłoki. 

W zależności od sytuacji zdarzają się przypadki blokowania własnym pojazdem samochodu domniemanego pijanego kierowcy, próby zabrania mu kluczyków od samochodu lub podążania za nim w oczekiwaniu na przyjazd policji. 

Zatrzymanie obywatelskie jest prawem, a nie obowiązkiem. Dlatego nie należy za wszelką cenę starać się zatrzymać danego człowieka, zwłaszcza jeśli możemy w ten sposób dodatkowo zwiększyć zagrożenie drogowe dla siebie i innych uczestników ruchu.

Czy możliwość dokonania zatrzymania obywatelskiego można wykorzystać także wobec policjanta? Prawo nie przewiduje w tym przypadku żadnych wyjątków, co oznacza, że można dokonać również obywatelskiego zatrzymania policjanta.

Tak samo jak w innych przypadkach, należy jednak pamiętać o trzech warunkach legalności: trzeba być świadkiem popełniania przestępstwa, tożsamość sprawcy musi być nieznana, a istnieje ryzyko, że ucieknie z miejsca zdarzenia, oraz bezzwłocznie należy przekazać zatrzymanego w ręce wezwanej policji. Warunki te są tym ważniejsze, że konsekwencje nieuprawnionego zatrzymania funkcjonariusza policji mogą być jeszcze poważniejsze niż w pozostałych przypadkach.

Zatrzymanie obywatelskie jest dopuszczalne nie tylko wtedy, gdy jest się świadkiem przestępstwa. Również w przypadku wykroczenia. W tym przypadku podstawę prawną stanowi art. 45 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia.

Warto jednak pamiętać, że im bardziej powszechne wykroczenie, tym mniejsza może być konieczność dokonywania natychmiastowego zatrzymania. Trudno sobie wyobrazić, by zatrzymania obywatelskie były dokonywane w każdym przypadku wyprowadzania psa bez kagańca, śmiecenia czy publicznego przeklinania. Przeprowadzenie zatrzymania obywatelskiego zawsze musi mieć poważne uzasadnienie.