Stan klęski żywiołowej – kiedy może być wprowadzony i na jakich zasadach

● Stan klęski żywiołowej może wprowadzić rząd, by przeciwdziałać efektom katastrofy naturalnej lub awarii. ● Ustawa o klęsce żywiołowej obowiązuje w Polsce od 2002 roku. ● W 2020 roku w Polsce debatowano nad wprowadzeniem stanu klęski żywiołowej w związku z pandemią koronawirusa.

Stan klęski żywiołowej to prawne rozwiązanie wprowadzane na określonym terenie. Stosuje się je, by przeciwdziałać skutkom katastrofy naturalnej lub awarii, która zagraża życiu dużej liczby osób, mieniu lub środowisku. Zaangażowane są do takich działań specjalne środki i połączone siły instytucji oraz służb.

W Polsce podstawy do wprowadzenia stanów nadzwyczajnych daje Konstytucja RP. Artykuł 228 wskazuje, że „[...] w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej”. A zasady ich obowiązywania określa ustawa.

W tym wypadku to ustawa z 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej. Dokument definiuje katastrofę naturalną jako zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry czy intensywne opady atmosferyczne. Z kolei awaria techniczna to gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń  technicznych.

Stan klęski żywiołowej może wprowadzić rozporządzeniem Rada Ministrów - z własnej inicjatywy lub na wniosek wojewody. Ustala się go na nie dłużej niż 30 dni, ale może zostać przedłużony. Potrzebne jest do tego rozporządzenie Rady Ministrów i zgoda Sejmu.

Kierowanie działaniami, które mają służyć przeciwdziałaniu skutkom klęski żywiołowej, spoczywa wówczas na wójcie (jeżeli stan obowiązuje tylko na obszarze gminy), staroście (na obszarze większym niż jedna gmina wchodząca w skład danego powiatu), wojewodzie (na obszarze większym niż jeden powiat w danym województwie) lub ministrze (na obszarze większym niż jedno województwo). Władzom pomaga wówczas również zespół reagowania kryzysowego.

Do tego w zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej zobowiązane są uczestniczyć straż pożarna, policja, Państwowe Ratownictwo Medyczne i jednostki ochrony zdrowia, straż graniczna, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa. Jeżeli to nie wystarczy, minister obrony narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody pododdziały lub oddziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.

Ograniczenia w czasie obowiązywania stanu klęski żywiołowej dotyczą osób, które zamieszkują lub tymczasowo przebywają na danym obszarze. Wymieniono 19 ich rodzajów (mogą być wprowadzone przez rząd w rozporządzeniu).

To zawieszenie działalności określonych przedsiębiorców, nakaz lub zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju czy nakazanie pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami.

Zarządzona może być także całkowita lub częściowa reglamentacja zaopatrzenia, ale też obowiązek poddania się badaniom lekarskim i leczeniu oraz stosowania innych środków profilaktycznych czy poddania się kwarantannie.

Rząd może wprowadzić obowiązek stosowania środków ochrony roślin niezbędnych do zwalczania organizmów szkodliwych dla ludzi, zwierząt lub roślin. A także obowiązek stosowania określonych środków zapewniających ochronę środowiska oraz takich, które są niezbędne do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt.

W czasie trwania stanu klęski żywiołowej dozwolone jest wprowadzenie obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych oraz dokonanie przymusowych rozbiórek i wyburzeń.

Może być również zarządzony nakaz ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, ale również nakaz lub zakaz przebywania w określonych punktach. Przewidziany jest też  zakaz organizowania imprez masowych, nakaz lub zakaz przemieszczania się. Dopuszczone może być też wykorzystanie bez zgody właściciela nieruchomości i rzeczy.

Polskie władze mogą też zarządzić zakaz prowadzenia strajku przez niektóre kategorie pracowników i ograniczenie lub odstąpienie od zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ale nie może to prowadzić do narażenia życia lub zdrowia.

Ograniczenia mogą polegać też na obowiązku wykonywania świadczeń osobistych takich jak udzielanie pierwszej pomocy, wykonywanie określonych prac, zabezpieczenie roślin czy dóbr kultury oraz pełnienie wart. Z niektórych z nich mogą być zwolnione osoby do 16. i powyżej 60. roku życia. A także chorzy, niepełnosprawni, kobiety w ciąży i karmiące oraz osoby opiekujące się chorymi.

Niedostosowanie się do ograniczeń może podlegać karze aresztu lub grzywny. O zniesieniu stanu klęski żywiołowej decyduje w rozporządzeniu Rada Ministrów.

Wiosną 2020 roku padały propozycje wprowadzenia stanu klęski żywiołowej w Polsce w związku z pandemią koronawirusa. Apelowała o to między innymi opozycja, a rządzące krajem Prawo i Sprawiedliwość odpowiadało, że nie zamierza tego zrobić. Politycy partii rządzącej z reguły powoływali się na dwa argumenty: 

– brak konstytucyjnych przesłanek wprowadzenia tego stanu nadzwyczajnego, – ryzyko bankructwa kraju w następstwie ewentualnych roszczeń odszkodowawczych.

Dyskusja o wprowadzeniu stanu wyjątkowego lub stanu klęski żywiołowej odżyła również rok później, wraz z trzecią falą.

Akty prawne: Konstytucja RP z 1997 roku; Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej.