Jakie są podstawowe prawa i obowiązki pracownika?

Artykuł sponsorowany

Prawa i obowiązki pracownika określa Kodeks pracy, czyli najważniejszy akt normatywny regulujący sprawy z zakresu prawa pracy. Jego przepisy dotyczą wyłącznie osób zatrudnionych na umowie o pracę. Umowy o dzieło oraz zlecenia reguluje z kolei Kodeks cywilny. Sprawdź, jakie są najważniejsze prawa i obowiązki pracownika wynikające z Kodeksu pracy.

Kodeks pracy określa obowiązki pracowników, a także przyznaje im szereg praw. Podstawowe prawa pracownika, które można znaleźć w tej ustawie, to m.in.:

• prawo do poszanowania godności,

• prawo do godnego wynagrodzenia z gwarancją jego minimalnego poziomu,

• prawo do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych,

• prawo do swobodnego wykonywania wybranej pracy,

• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,

• prawo do tworzenia i wstępowania w organizacje pracownicze,

• prawo do wypoczynku i urlopu, w tym urlopu macierzyńskiego, ojcowskiego, rodzicielskiego, wychowawczego, wypoczynkowego, szkoleniowego, okolicznościowego i na żądanie,

• prawo do równego traktowania w zakresie jednakowego wykonywania tych samych obowiązków,

• prawo do płatnych przerw wliczonych w czas pracy,

• prawo do powrotu do pracy po urlopie macierzyńskim i urlopie bezpłatnym,

• prawo do świadczeń socjalnych i z tytułu ubezpieczeń.

Z Kodeksu pracy wynika, że pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych. To również jedna z podstawowych zasad prawa pracy. Ustawodawca przyjął, że czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy, z ustawowymi wyjątkami. Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może z kolei przekroczyć 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym, z wyłączeniem pracowników, którzy zarządzają zakładem pracy w imieniu pracodawcy.

W każdym tygodniu pracownikowi przysługuje prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego minimum 11 godzin na dobę. Ponadto, każda osoba zatrudniona na umowie o pracę może skorzystać z corocznego, płatnego, nieprzerwanego urlopu w wymiarze 20 lub 26 dni (zależnie od stażu pracy). Prawa pracownika do urlopu nie można się rzec.

Z art. 30 Konstytucji wynika, że godność, mająca charakter niezbywalny i przyrodzony, stanowi źródło wolności oraz praw człowieka i obywatela. Według Kodeksu pracy, obowiązkiem każdego pracodawcy jest poszanowanie godności i innych dóbr osobistych pracownika. Ich przykładowy katalog określa art. 23 Kodeksu cywilnego. Są to: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Na gruncie prawa pracy wyróżnia się również godność pracowniczą. O jej naruszeniu można mówić m.in. w przypadku mobbingu, ujawnianiu bez zgody pracownika informacji objętych ochroną danych osobowych, dopuszczaniu się czynów nieobyczajnych wobec pracownika, a także słownym lub czynnym znieważaniu.

Kolejnym istotnym prawem pracownika jest godziwe wynagrodzenie za wykonywaną pracę. Warunki jego realizacji określają przepisy prawa oraz polityka państwa w zakresie płac, w szczególności poprzez ustalanie wynagrodzenia minimalnego. Przez „godziwe wynagrodzenie” rozumie się taką pensję, która odpowiada rodzajowi i charakterowi pracy, posiadanym przez pracownika kwalifikacjom i doświadczeniu zawodowemu, a także ilości i jakości świadczonej pracy. Musi być ono wypłacane co najmniej raz w miesiącu, w ustalonym, stałym terminie. Godziwe wynagrodzenie oznacza także, że jeśli dwóch pracowników wykonuje pracę na takim samym stanowisku lub tego samego rodzaju, ich pensja musi być równa.

Niezależnie od umowy, każdy pracownik ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Za ich zapewnienie odpowiada pracodawca. Prawa pracownika w zakresie BHP obejmują:

• możliwość zaprzestania wykonywania obowiązków zawodowych, jeżeli wiążą się one z zagrożeniem zdrowia i życia jego lub innych osób,

• możliwość oddalenia się z miejsca pracy, jeśli zaprzestanie wykonywania obowiązków nie usuwa zagrożenia,

• możliwość powstrzymania się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób,

• dostęp do napojów i posiłków profilaktycznych zapewnionych przez pracodawcę, jeśli praca wykonywana jest w szczególnie uciążliwych warunkach.

Równe traktowanie to kolejne ważne prawo pracownika. Kodeks pracy przewiduje, że każdy zatrudniony ma równe prawa z tytułu wykonywania takich samych zadań służbowych. Pracodawca ma z kolei obowiązek równego zatrudnienia wszystkich pracowników w zakresie:

• nawiązania i rozwiązania stosunku pracy,

• warunków zatrudnienia,

• awansowania,

• dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych.

Obowiązuje również zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, orientację seksualną, niepełnosprawność, narodowość, pochodzenie etniczne, rasę, religię, wyznanie, przynależność związkową, przekonania polityczne oraz zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy.

W Kodeksie pracy zostały przewidziane nie tylko prawa, ale również obowiązki pracowników. Ich nieprzestrzeganie może wiązać się z przykrymi konsekwencjami, np. upomnieniem, naganą, a nawet zwolnieniem dyscyplinarnym. Do podstawowych obowiązków pracownika zalicza się:

• sumienne i staranne wykonywanie pracy,

• stosowanie się do poleceń przełożonych dotyczących pracy, jeśli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę,

• przestrzeganie czasu pracy ustalonego w zakładzie,

• przestrzeganie przepisów oraz zasad BHP, a także przepisów przeciwpożarowych,

• dbanie o dobro zakładu pracy, chronienie jego mienia oraz zachowywanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę,

• przestrzeganie tajemnicy określonej w odrębnych przepisach,

• przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego.

Z Kodeksu karnego wynika, że nieprzestrzeganie praw pracowniczych przez pracodawcę może skutkować nałożeniem na niego grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

Każdy zatrudniony jest zobowiązany do zaznajomienia się z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy w swoim zakładzie oraz bezwzględnego przestrzegania ich. Obowiązki pracownika wynikające z BHP to między innymi:

• branie udział w szkoleniach i instruktażach oraz podchodzenie do egzaminów sprawdzających znajomość zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

• wykonywanie obowiązków zgodnych z przepisami i zasadami BHP oraz dostosowywanie się do poleceń przełożonych wydawanych w tym zakresie,

• dbanie o stan maszyn, narzędzi, urządzeń i sprzętu, a także o ład i porządek w miejscu pracy,

• poddawanie się badaniom wstępnym, kontrolnym, okresowym oraz innym zaleconym przez lekarza, a także stosowanie się do jego wskazań,

• niezwłoczne zawiadamianie przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzeganie współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie

• współdziałanie z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

Jak widać, pracownikowi przysługuje wiele praw wynikających z Kodeksu pracy. Przepisy tego aktu gwarantują mu m.in. godziwe wynagrodzenie, równe traktowanie, urlop i wypoczynek, a także bezpieczne warunki pracy. Pracownik, który zna swoje prawa, może walczyć o uczciwe, bezpieczne i komfortowe zatrudnienie, a także wie, co robić, gdy pracodawca ich nie przestrzega.

Prawa to jednak nie wszystko. Osoba zatrudniona w danym zakładzie ma również obowiązki, m.in. wypełnianie swoich zadań w sposób staranny i sumienny, przestrzeganie przepisów BHP, a także dbanie o dobro zakładu pracy. W przeciwnym wypadku mogą spotkać ją przykre konsekwencje w postaci m.in. kar pieniężnych, a nawet zwolnienia dyscyplinarnego.