Zachowek – co to jest? Komu i w jakiej wysokości może przysługiwać?

● Zachowek to gwarancja, że bliscy zmarłego otrzymają określoną część jego majątku. ● Zachowek przysługuje jedynie wówczas, gdy uprawnieni do otrzymania spadku zostają pozbawieni go na mocy np. spisanego testamentu lub dokonanych darowizn. ● Wysokość zachowku stanowi 1/2 lub 2/3 wartości ustawowej części spadku. ● Pozbawienie prawa do zachowku jest możliwe jedynie poprzez wydziedziczenie.

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, które stanowi część prawa cywilnego. W związku z tym regulowany jest ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny w art. 991–1011.

W oparciu o przepisy prawa spadkowego po śmierci członka rodziny jego prywatny majątek zostaje przekazany i najczęściej podzielony pomiędzy jego najbliższych, np. małżonka i dzieci. Spadkodawca może również przed śmiercią napisać testament i samemu zdecydować o tym, jak chce, by jego majątek został rozdysponowany. 

Niezależnie od sytuacji najbliżsi zmarłego mają prawne zabezpieczenie, że nawet w przypadku pominięcia ich testamentem, darowiznami czy spadkiem, wciąż otrzymają ułamek jego majątku. Zabezpieczeniem tym jest właśnie zachowek, który gwarantuje im prawo do określonego ułamku wartości udziału spadkowego, który powinien im przypaść.

Utworzenie instytucji zachowku tłumaczone jest tym, że bardzo często prywatny majątek zmarłego był wypracowywany przez kilka pokoleń jego rodziny. Dlatego też pozostałym członkom rodziny należy się dodatkowa ochrona przed np. przekazaniem całego majątku osobie trzeciej. 

Ochrona zapewniana na mocy zachowku przysługuje jedynie najbliższym zmarłego, czyli dzieciom i wnukom, małżonkowi oraz rodzicom.

Kluczowe przy powoływaniu się na zachowek jest to, aby osoby te były uprawnione do otrzymania spadku, gdyby nie treść napisanego przez spadkodawcę testamentu lub umowy darowizny. Muszą więc np. nie być wydziedziczone czy wyłączone z dziedziczenia na skutek orzeczenia o ich winie w trakcie procesu rozwodowego.

Wysokość przysługującego zachowku nie jest stała, ale zależy od wartości części udziału spadkowego, która przysługiwałaby danej osobie uprawnionego do dziedziczenia. Ponadto wysokość zachowku wyrażana jest jednym z dwóch ułamków:

● 1/2 wartości przysługującej części spadku, albo ● 2/3 wartości przysługującej części spadku w przypadku małoletnich oraz osób trwale niezdolnych do pracy.

Przykładowo, jeżeli zmarły rodzic pozostawił po sobie małżonka i dwoje małoletnich dzieci, każdemu z nich powinno przysługiwać po 1/3 spadku. Jeżeli jednak zmarły w testamencie zapisał cały swój majątek komuś innemu, osoby te mogą ubiegać się wówczas o zachowek: małżonek w wysokości 1/6 spadku (1/2 z 1/3 spadku), a każde z małoletnich dzieci po 2/9 spadku (2/3 z 1/3 spadku). Co istotne, przy wyliczaniu wartości zachowku korzysta się z tzw. substratu, a więc wartości spadku z uwzględnioną wartością ewentualnych darowizn dokonanych przed śmiercią czy zapisów windykacyjnych.

Zachowek może być dokonany w dowolnej formie – przekazu pieniężnego, darowizny, zapisu lub powołania do spadku, musi być jednak wyrażony pieniężnie. Roszczenie o jego wypłatę kierować należy do spadkobiercy. Możliwe jest również otrzymanie zachowku w sytuacji, w której otrzymało się część spadku, ale w mniejszej wysokości niż przysługujący zachowek. 

Czas na zgłoszenie roszczenia o należny zachowek jest ograniczony. Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu po upływie pięciu lat od ogłoszenia testamentu. 

Należy pamiętać, że bieg upływu przedawnienia jest przerywany samym wniesieniem pozwu z żądaniem wypłaty zachowku.

Sporządzenie testamentu samo z siebie nie pozbawia uprawnionych członków rodziny ich prawa do otrzymania zachowku – nawet, jeżeli jest to testament notarialny. 

W praktyce o prawo do zachowku ubiega się najczęściej właśnie w sytuacjach, gdy zmarły posiadał napisany testament, w którym pomijał swoich najbliższych. 

Zarazem jednak jest możliwe pozbawienie wskazanych osób prawa do zachowku za pomocą testamentu. Można to zrobić sporządzając testament notarialny, w którym dokona się wydziedziczenia tych osób. 

Konsekwencją wydziedziczenia zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego jest pozbawienie zstępnego, wstępnego lub małżonka prawa do zachowku. Wydziedziczenie może jednak nastąpić jedynie, gdy występują wskazane przepisami przyczyny, np. dana osoba uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. 

Drugim najczęstszym przypadkiem, gdy dochodzi do roszczenia o wypłatę zachowku, jest dokonanie przez spadkodawcę darowizn na inne osoby. Przykładowo pół roku przed śmiercią jedyną posiadaną nieruchomość mężczyzna przekazał darowizną swojej drugiej żonie, pozbawiając tym samym spadku swoje dzieci z pierwszego małżeństwa. 

W takiej sytuacji po śmierci tej osoby upoważnieni do zachowku mogą domagać się spełnienia tego roszczenia przez obdarowanego darowizną. Przy obliczaniu wysokości zachowku nie dolicza się jedynie niektórych rodzajów darowizn, m.in.:

– drobnych darowizn zwyczajowych, np. prezentów urodzinowych, – darowizn dla osób niebędących spadkobiercami dokonanych więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku, – darowizn sprzed zawarcia małżeństwa – przy wyliczaniu zachowku dla małżonka, – darowizn dokonanych co najmniej na 300 dni przed urodzeniem się zstępnego – przy wyliczaniu zachowku dla zstępnego.

Warto pamiętać, że w większości przypadków od darowizny konieczne jest zapłacenie podatku, którego wysokość uzależniona jest od stopnia pokrewieństwa pomiędzy darczyńcą i obdarowanym. 

W przeciwieństwie do darowizny, do zachowku nie zaliczają się umowy dożywocia. Umowa dożywocia to umowa cywilnoprawna, na mocy której prawo własności do określonej nieruchomości zostaje przekazane danej osobie w zamian za zapewnienie przez nią dożywotniej opieki i utrzymania.

Umowa dożywocia nie jest zaliczana do zachowku, ponieważ nie stanowi ona tzw. bezpłatnego przysporzenia. Osoba, której przekazywane są prawa własności nieruchomości, musi w zamian zapewnić określone świadczenia, przekazanie nie odbywa się więc „za darmo”.

Akty prawne: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny