logotyp tvn24

Magazyn TVN24

Lista tematów

  • 1
    Marcin Napiórkowski Anioł śmierci przeszedł ulicami. Uratowała ich krew baranka
  • 2
    Robert Zieliński Lokalna szycha i policjant na usługach. Tak działa układ po polsku
  • 3
    Bartosz Żurawicz "Widziałem jej śmierć". Koszmar senny, który wydarzył się naprawdę
  • 4
    Maciej Kucharczyk Najdroższa broń w historii ludzkości
  • 5
    Krzysztof Orzechowski To była histeria, jakby wylądowało UFO. Mówią, że zapłacili im wagonem wódki
  • 6
    ks. Kazimierz Sowa Po drugiej stronie piekła jest życie
  • 7
    Maciej Michałek Polska miała kiedyś granicę z Chinami. Jaksa – sukces, który przerósł marzenia
  • 8
    Mateusz Misza Wszczepiają sobie płytki, zyskują szósty zmysł. Poznaj biohacking
logotyp tvn24

Magazyn TVN24

Marcin Napiórkowski

Anioł śmierci przeszedł ulicami. Uratowała ich krew baranka

Zobacz

Podziel się

Baranek ofiarny to centralny symbol wielkanocnej mitologii – stał się znakiem śmierci, która przynosi życie. Skąd natomiast w tradycji tych świąt wzięły się jaja, kurczaczki i zajączki? We współczesnych symbolach wielkanocnych możemy znaleźć zarówno ślady wczesnochrześcijańskich ceremonii pogrzebowych, żydowskich świąt, jak i prastarych rytuałów płodności.

 

Wielki Piątek w Polsce / Wideo: TVN 24

Baranek ofiarny to centralny symbol wielkanocnej mitologii – stał się znakiem śmierci, która przynosi życie. Skąd natomiast w tradycji tych świąt wzięły się jaja, kurczaczki i zajączki? We współczesnych symbolach wielkanocnych możemy znaleźć zarówno ślady wczesnochrześcijańskich ceremonii pogrzebowych, żydowskich świąt, jak i prastarych rytuałów płodności.

Mam przed sobą jedną z niezliczonych, typowych kartek, jakie wysyłamy sobie z wielkanocnymi życzeniami. Nie jest ani szczególnie ładna, ani zabawna, ani nawet pomysłowa. Przedstawia po prostu dwa słodkie zajączki w skorupkach jajek w otoczeniu kwiatów, ze słowami "Wesołego Alleluja!". Pewnie każdy z Państwa przeszedłby obok niej obojętnie. Ja nie, bo dzieje się tu naprawdę wiele.

Symbole, które uznajemy za oczywiste – mają za sobą tysiąclecia skomplikowanej, pełnej zagadek historii. Zające to symbole płodności. Wykluwają się z pękniętych jajek symbolizujących z kolei otwarty grób Chrystusa. Otoczone są kwiatami – to już nawiązanie do pogańskiego święta wiosny i odradzającej się przyrody. Zaś "alleluja" to hebrajskie: "chwała niech będzie Jahwe".

 

Jajka, kurczaki, zające. Skąd ich obecność podczas Wielkiej Nocy? / Źródło: Shutterstock

To tylko jeden z niezliczonych przykładów dowodzących, że pod współczesnymi kulturowymi formami obchodzenia Wielkanocy drzemią kolejne warstwy symboli – coraz głębiej ukryte, coraz bardziej zamazane, coraz trudniejsze do jednoznacznego odcyfrowania. Można jednak odnaleźć bardzo wiele zapomnianych mitów, które – często w zaskakujących kontekstach – przebijają się nagle na powierzchnię. Widać tu zarówno ślady wczesnochrześcijańskich ceremonii pogrzebowych, żydowskich świąt, a nawet prastarych bliskowschodnich, słowiańskich i germańskich rytuałów płodności.

Zapraszam na krótką wycieczkę w poszukiwaniu źródeł wielkanocnych symboli.

Prastare rytuały wiosenne

Najstarsza warstwa wielkanocnej tradycji – podobnie jak w przypadku większości świąt – odwołuje się do celebrowania tego, co uniwersalne - przejścia między śmiercią i życiem, zimą i wiosną, czasem siewu i czasem zbiorów i tak dalej.

Ludy pasterskie na starożytnym Bliskim Wschodzie od najdawniejszych znanych historykom czasów obchodziły święto odradzania się nowego życia, którego ważnym elementem było złożenie ofiary z pierworodnego baranka lub koźlęcia. Był to rytuał związany z rozpowszechnionym pod różnymi długościami i szerokościami geograficznymi wierzeniem, że życie odradza się ze śmierci, a umieranie stanowi nieodłączną część cyklu wiecznych powrotów.

W tym samym czasie ludy rolnicze utrzymujące się raczej z uprawy ziemi niż hodowli kóz i owiec, obchodziły święta związane z powrotem wiosny. Na Bliskim Wschodzie był to czas zbioru pierwszych plonów jęczmienia. W Święto Przaśników składano pierwsze snopki tego zboża w ofierze, która miała zapewnić dalsze dobre zbiory.

Podobne rytuały, mające zachęcić czy wręcz przymusić przyrodę do szybkiego powrotu do życia i zapewnić obfitość pożywienia na cały nadchodzący rok, znajdujemy w zasadzie na całym świecie. Niewiele wiemy o pierwotnych mitologiach słowiańskich, poprzedzających chrystianizację terenów dzisiejszej Polski, ale możemy być niemal pewni, że także i tutaj składano ofiary i targowano się z przyrodą.

Warto też podkreślić "kosmiczny" wymiar najdawniejszych rytuałów, leżących u źródeł dzisiejszych ukrytych mitologii Wielkiej Nocy. W rytuałach odradzającego się życia łączyło się wyobrażenie ludzkiego ciała, najbliższej przyrody (zwierzęta i rośliny), ale także skali kosmicznej – słońca, księżyca, gwiazd, których powtarzalne cykle stanowiły nośną metaforę wiecznego powrotu. Dlatego właśnie tego rodzaju święta bardzo często odprawiane były w trakcie wiosennej równonocy lub w jej najbliższym sąsiedztwie.

W najgłębszej warstwie współczesnej Wielkiej Nocy kryje się więc niemal magiczna praktyka, w ramach której ludzie zawierają swego rodzaju umowę z naturą czy bóstwami, pragnąc zapewnić sobie pomyślność.

Wielkanoc 2017 »

17.04.2017 | Śnieżki zamiast kubłów z wodą. Pogoda nie dopisała w święta / Wideo: Fakty TVN
  • 17.04.2017 | Śnieżki zamiast kubłów z wodą. Pogoda nie dopisała w święta17.04.2017 | Śnieżki zamiast kubłów z wodą. Pogoda nie...
    Video: Fakty TVN 17.04.2017 | Śnieżki zamiast kubłów z wodą. Pogoda nie...Pogodowy zawrót głowy, czyli świąteczny poniedziałek w deszczu, słońcu i... śniegu. Po białych drogach ciężko było jeździć samochodem, za to po białym stoku na nartach jeździło się świetnie. Kwiecień na razie jest taki, jak w znanym przysłowiu - przeplatający trochę zimy i trochę lata. zobacz więcej wideo »
  • 15.04.2017 | Z jajem, z króliczkiem, w plenerze. Tak politycy składają życzenia wielkanocne15.04.2017 | Z jajem, z króliczkiem, w plenerze. Tak politycy...
    Video: Fakty TVN 15.04.2017 | Z jajem, z króliczkiem, w plenerze. Tak...Intencje wszyscy mają dobre. Różnie bywa tylko z pomysłami i realizacją. Władze rządowe i samorządowe, znani i lubiani, czują się w obowiązku złożyć rodakom świąteczne życzenia. Długie albo krótkie, na poważnie lub dowcipnie. Aż szkoda, by niektóre trafiały tylko do internautów. zobacz więcej wideo »
  • 15.04.2017 | Czas skupienia, nadziei, modlitwy i święcenia pokarmów15.04.2017 | Czas skupienia, nadziei, modlitwy i święcenia...
    Video: Fakty TVN 15.04.2017 | Czas skupienia, nadziei, modlitwy i święcenia...Wielka Sobota to przedostatni dzień Wielkiego Tygodnia - dzień spokoju, wyciszenia i oczekiwania. To także dzień święcenia pokarmów w kościołach i odwiedzania symbolicznych grobów Chrystusa. Nie zabrakło akcentów nawiązujących do ważnych i trudnych problemów nie tylko Polski.zobacz więcej wideo »
  • "Polska jest bezpieczna". Macierewicz składa świąteczne życzenia"Polska jest bezpieczna". Macierewicz składa świąteczne życzenia
    Video: mon.gov.pl "Polska jest bezpieczna". Macierewicz składa świąteczne...15.04 | Szef MON życzył dobrych, błogosławionych, rodzinnych Świąt Wielkiej Nocy.zobacz więcej wideo »
  • Wielkanocne życzenia od pary prezydenckiejWielkanocne życzenia od pary prezydenckiej
    Video: KPRP Wielkanocne życzenia od pary prezydenckiej15.04 | Życzymy Państwu, aby ten czas umocnił więzi w naszych domach w całym kraju - zwrócili się do Polaków z wielkanocnymi życzeniami prezydent Andrzej Duda wraz z małżonką. zobacz więcej wideo »
  • Premier z życzeniami: niech święta będą czasem budowania zgody między namiPremier z życzeniami: niech święta będą czasem budowania zgody...
    Video: KPRM/Twitter Premier z życzeniami: niech święta będą czasem budowania...15.04 | Niech te święta Wielkiej Nocy przynoszą dużo pogodnych chwil, uśmiechu i odpoczynku. Niech będą momentem odnowienia tych najlepszych uczuć, czasem budowania zgody i solidarności między nami - życzy Polakom na nagraniu premier Beata Szydło.zobacz więcej wideo »
  • Jakie pokarmy w koszyczku?Jakie pokarmy w koszyczku?
    Video: tvn24 Jakie pokarmy w koszyczku?15.04 | Dziś wielka sobota - od rana w kościołach święcone są pokarmy. O to co powinno się znaleźć w wielkanocnym koszyczku zapytaliśmy księdza Bogdana Bartołda - proboszcza parafii św. Jana Chrzciciela w Warszawie.zobacz więcej wideo »
  • Święcenie pokarmów w Wielką SobotęŚwięcenie pokarmów w Wielką Sobotę
    Video: tvn24 Święcenie pokarmów w Wielką Sobotę15.04 | Dziś Wielka Sobota. W kościołach święcony jest ogień, paschał i woda chrzcielna oraz pokarmy wielkanocne, przynoszone przez wiernych. W tym roku, w tym samym czasie co u katolików, Wielkanoc przypada również w Kościele wschodnim. zobacz więcej wideo »

Żydowskie Pesach i chrześcijańska Wielkanoc

W czasach biblijnych prastare święta pasterzy i rolników podporządkowane zostały nowej opowieści, mówiącej o przymierzu, jakie naród wybrany zawarł z Bogiem. Święto Pesach, leżące u źródeł naszej Wielkiej Nocy, upamiętnia wyjście Izraelitów z Egiptu, szczególnie zaś najbardziej dramatyczny jego moment – realizację ostatniej plagi, która ostatecznie przekonała faraona do wypuszczenia potomków Abrahama z niewoli. W Księdze Wyjścia czytamy, że anioł śmierci przeszedł ulicami, zabijając wszystko, co pierworodne. Przed jego gniewem uchowali się jedynie Izraelici, którzy – zgodnie z poleceniem przekazanym Mojżeszowi – pokropili drzwi swoich domostw krwią złożonego w ofierze baranka.

Wyobraźmy sobie tę scenę. Przerażeni Izraelici siedzą zamknięci w swych domach i spożywają wieczerzę. Słyszą, jak śmierć przechadza się tuż obok. Oddzielają ich od niej tylko zwyczajne drzwi i obietnica Boga, któremu muszą bez reszty zaufać.

Jeżeli przyjrzymy się uważniej temu obrazowi, bez trudu odnajdziemy w nim przekształcenie pierwotnego mitu wiosennego. Rytuałowi składania w ofierze baranka przypisano po prostu dodatkową treść, w ramach której zostaje on zabity zamiast kogoś innego. Podobnie jak w opowieści o Izaaku, którego wypróbowywany przez Boga Abraham prawie złożył w ofierze, baranek ginie tu po to, żeby żyć mógł pierworodny syn. W ten sposób baranek ofiarny umacnia swoje znaczenie jako centralny symbol wiosennej mitologii, stając się znakiem śmierci, która przynosi życie.

Na marginesie warto zauważyć, że niemal w tym samym czasie Żydzi obchodzą Święto Przaśników, którego symbolem pozostawał niekwaszony chleb. W ten sposób także rolnicza tradycja składania pierwocin przechowała się i związała z opowieścią o wyjściu z Egiptu.

 

W tradycji chrześcijańskiej męka, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa stanowią powtórzenie i przekształcenie rytuałów otaczających święto Pesach. Nie jest przypadkiem, że Chrystusa pojmano i skazano na śmierć tuż przed tym świętem. Ostatnia Wieczerza przypomina pod wieloma względami wieczerzę sederową, odprawianą dla upamiętnienia owego dnia, w którym anioł śmierci oszczędził Izraelitów. Chleb łamany podczas niej, stanowiący pierwowzór Eucharystii, jest wspomnieniem niekwaszonego pieczywa spożywanego na Święto Przaśników. Sam Chrystus zaś, w pewnym sensie złożony w ofierze, okazuje się tożsamy z barankiem zabitym po to, by żyć mogli Izraelici.

Zmartwychwstanie Jezusa, jedna z części tryptyku, Peter Paul Rubens, 1611 r. / Źródło: Wikipedia

Jeżeli więc zastanawialiście się, dlaczego jednym z symboli wielkanocnych jest baranek albo dlaczego do koszyka wkładamy chleb – oto odpowiedź. Skąd w takim razie w tradycji wielkanocnej wzięły się jaja, kurczaczki i zajączki?

 

Jajko - symbol życia i śmierci

Jeżeli chodzi o jajko, to stanowi ono – z dość oczywistych powodów – rozpowszechniony na całym świecie symbol narodzin nowego życia. Mityczne jaja, z których wykluwali się bohaterowie, bogowie lub wręcz całe światy, znajdujemy w wierzeniach wszystkich niemal ludów. W każdej interpretacji wielkanocnych mitologii przeczytać więc możemy, że jajo wielkanocne jest symbolem życia. Ale to tylko połowa prawdy!

W starożytnym Rzymie jajo powszechnie kojarzone było nie tylko z narodzinami, lecz także z... pogrzebem. Skorupki jaj wkładano do urn i sarkofagów, samo jajo porównując do grobowca, który skrywa ciało. Było to – jak sądzą badacze – związane z symboliką odrodzenia przez śmierć i ożywienia tego, co - niczym przypominające kamień jajo - wydaje się martwe. W jaju życie jest jak gdyby zamknięte w uśpieniu, oczekujące na powrót. Trudno więc o lepszy symbol święta, będącego opowieścią o śmierci, która sprowadza życie. Na tej zasadzie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa jajo zostało skojarzone ze złożonym do grobu Chrystusem, oczekującym na zmartwychwstanie. Sama skorupka była zaś symbolem kamienia zamykającego wejście do grobowca.

Jest jeszcze jedno, równie fascynujące wyjaśnienie fenomenu jaj wielkanocnych. Wiąże się ono nie z symboliką, lecz z ekonomią. Podczas Wielkiego Postu spożywanie jaj było w wielu społecznościach zakazane – podobnie jak spożywanie mięsa. Trudno jednak wytłumaczyć to kurom, które w dalszym ciągu składały jajka, nie zważając w ogóle na religijne normy. Okres Wielkiej Nocy był więc także czasem nadmiaru odkładanych przez cały post jaj, które spożywano w dużych ilościach, by zapobiec ich zepsuciu się.

Jajko to symbol życia, ale i śmierci / Źródło: Shutterstock

Długą tradycję ma także popularny w wielu krajach zwyczaj ukrywania jajek (dziś zwykle czekoladowych) i ich poszukiwania przez dzieci. Najstarsze zapisy o tej, pochodzącej zapewne z Niemiec, tradycji sięgają czasów reformacji. Jak to zwykle z badaczami kultury bywa, wielu z nich w tej zabawnej tradycji poszukuje głębszych odniesień. Ukryte jaja byłyby tu poszukiwaniem prawdy, ale zawierałyby także nawiązania do tego, co zasiane, zakopane w ziemi, by się odrodzić. Znów mamy więc połączenie symboliki życia i grobu.

Kurczaczek wykluwa się z jajka, jego obecność w wielkanocnym folklorze wydaje się więc dość logiczna. Ale skąd, u diabła, wziął się w tej menażerii zając?

Zając jak Święty Mikołaj

Zajączek wielkanocny to jedna z fascynujących folklorystycznych zagadek. Wszystko wskazuje na to, że ze względu na swoje legendarne wręcz zdolności rozrodcze ("mnożyć się jak króliki") zające i króliki także należały pierwotnie do rozpowszechnionych symbolów płodności i witalności. W wyniku dziwacznych błędów i wyobrażeń starożytnych obserwatorów przyrody (m.in. Pliniusza) w antyku i średniowieczu wierzono, że zające mogą zachodzić w ciążę, nie tracąc dziewictwa. Stąd w średniowiecznej ikonografii zając bywał symbolem Matki Boskiej, stając się z czasem – jak podejrzewają niektórzy badacze – symbolem narodzin, a potem odradzania życia w ogóle.

Od dziewiętnastego wieku znaczną popularnością cieszy się jednak inna opowieść o losach długouchego bohatera Wielkiej Nocy. W wydanej w roku 1835 "Mitologii niemieckiej", kluczowej pracy założycielskiej dla nowoczesnych badań nad folklorem, Jacob Grimm (znany może Państwu skądinąd?) wysunął hipotezę, że zajączek był pierwotnie towarzyszem Ostary (inaczej Eostre), przedchrześcijańskiej bogini wiosny. To od jej imienia Anglicy określają dziś Wielkanoc mianem "Easter", samego zajączka nazywając "Easter Bunny". Większość współczesnych badaczy jest wobec tej teorii sceptyczna, zyskała ona jednak nowe życie za sprawą filmu "The Shadow of the Hare" (1993), opisującego symbolikę zająca w wierzeniach pogańskich.

Ponieważ symbole lubią łączyć się w pary i tworzyć większe narracje, tajemniczy zajączek często bywa także kojarzony z zagadką ukrytych jaj. Skoro szukamy wielkanocnych jaj, to ktoś przecież musiał je schować. Zajączek staje się więc kimś w rodzaju wielkanocnego Świętego Mikołaja, w wielu domach przynosząc i chowając już nie tylko jaja, ale także inne słodycze czy drobne podarunki.

Zabawmy się

To już koniec naszej krótkiej podróży po wielkanocnych symbolach. Ale zarazem początek świetnej zabawy, do której serdecznie Państwa zachęcam. Proszę rozejrzeć się po otaczających nas wielkanocnych "gadżetach" – kartkach pocztowych, gadżetach zalegających sklepowe półki, wielkanocnej florze i faunie odtworzonej z cukru i czekolady. Każdy z tych przedmiotów może stanowić przedmiot fascynującej interpretacji.

We współczesnej mitologii Wielkiej Nocy odnajdujemy bowiem przemieszane symbole religijne i świeckie, chrześcijańskie i pogańskie, zrozumiałe i trudne do jednoznacznego odczytania. Pomysłowość grafików i speców od marketingu nie zna granic, więc łączą je oni w całkiem nowe, czasem zwariowane historie. Warto się im przyjrzeć.

Dr hab. Marcin Napiórkowski – tropi współczesne mity, wykorzystując narzędzia semiotyki i strukturalizmu, wykłada w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Stale współpracuje z "Tygodnikiem Powszechnym". Prowadzi blog mitologiawspolczesna.pl.

W Polsce wciąż żyją przedstawiciele mniejszości  religijnych, którzy  - niczym echo przeszłości – pokazują bogactwo kulturowe i etniczne dawnej Rzeczpospolitej. Karaimi, Staroobrzędowcy i Tatarzy do dziś przechowali swoje tradycje, zwyczaje i wiarę. Kim się dziś czują?  Jak widzą swoja przyszłość? Co jest ich dla ich społeczności największym zagrożeniem?

Reportaż „Znikający bracia” ks. Kazimierza Sowy wyemitowany w niedzielę wielkanocną na antenie TVN24 BiS.


Reportaż ks. Stanisław Sowy "Znikający bracia"

Podziel się
-
Zwiń

Robert Zieliński

ZobaczLokalna szycha i policjant na usługach. Tak działa układ po polsku

Czytaj artykuł

Tytuł: magazyn-krajewski-zielu-04.jpeg Źródło: tvn24

Bartosz Żurawicz

Zobacz"Widziałem jej śmierć". Koszmar senny, który wydarzył się naprawdę

Czytaj artykuł

Tytuł: Danuta W. zaginęła 11 grudnia 2016 roku Źródło: archiwum prywatne

Maciej Kucharczyk

ZobaczNajdroższa broń w historii ludzkości

Czytaj artykuł

Tytuł: Lotniskowiec_magazyn Źródło: US Navy

Krzysztof Orzechowski

ZobaczTo była histeria, jakby wylądowało UFO. Mówią, że zapłacili im wagonem wódki

Czytaj artykuł

ks. Kazimierz Sowa

ZobaczPo drugiej stronie piekła jest życie

Czytaj artykuł

Maciej Michałek

ZobaczPolska miała kiedyś granicę z Chinami. Jaksa – sukces, który przerósł marzenia

Czytaj artykuł

Tytuł: Państwo Jaksa rozciągało się wzdłuż rzeki Amur / Autor: Alexxx1979 / Źródło: CC BY-SA 4.0 Wikipedia

Mateusz Misza

ZobaczWszczepiają sobie płytki, zyskują szósty zmysł. Poznaj biohacking

Czytaj artykuł

Tytuł: Magazyn---toteraz-02.jpg

Redaktor prowadząca

Aleksandra Majda

 

Autorzy

Bartosz Żurawicz, Robert Zieliński, ks. Kazimierz Sowa, Maciej Kucharczyk, Maciej Michałek, Krzysztof Orzechowski, Mateusz Misza, Marcin Napiórkowski

 

Redaktorzy

Iga Piotrowska, Maciej Słomczyński, Aleksandra Majda

 

Wideo

TVN24, Reuter, Enex

Poprzedni weekend 08-09.04.2017
Poprzedni weekend 01-02.04.2017
2 tygodnie temu 25-26.03.2017
3 tygodnie temu 18-19.03.2017
4 tygodnie temu 11-12.03.2017
Zobacz wszystkie