Separacja a rozwód – czym się różnią? Jakie są ich skutki prawne?

● Separacja jest wynikiem zaniku więzi małżeńskich. ● Orzeczenie separacji ma niemal takie same skutki prawne co rozwód, chociaż nie kończy związku małżeńskiego. ● Separacja to stan odwracalny – może zakończyć się albo zniesieniem, albo rozwodem.

Separacja to stan, w którym może znaleźć się małżeństwo, gdy nastąpił zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, czyli między mężem a żoną całkowicie zanikły więzi, zarówno duchowe i fizyczne, jak i te ekonomiczne. Z punktu widzenia prawa separacja jest instytucją prawną formalnie orzeczoną przez sąd, która polega na uchyleniu wspólnoty małżeńskiej. 

Sąd może orzec separację na wniosek jednego lub obojga małżonków. Niezbędną dla takiego orzeczenia przesłanką jest zupełny, choć nie trwały (jak w przypadku rozwodu), rozkład pożycia. Do ustanowienia separacji nie jest konieczna zgoda drugiego małżonka. Orzeczenie może wskazywać na winę jednego lub obojga małżonków, sąd może też stwierdzić, że małżonkowie nie ponoszą winy. Z kolei jeżeli wniosek złożony jest wspólnie, a w rodzinie nie ma małoletnich dzieci, separacja zostanie ustanowiona bez rozstrzygania o winie.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy mówi natomiast, że orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, „jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”.

Co do zasady skutki prawne separacji są bardzo podobne do tych, które niesie sądowe orzeczenie rozwodu. Podstawowa różnica polega na tym, że separacja jest stanem odwracalnym (zanik więzi jest możliwy do odwrócenia), a rozwód kończy małżeństwo definitywnie (trwały rozkład pożycia). Separacja nie przerywa związku małżeńskiego. O ile po rozwodzie można wyjść za mąż bądź ożenić się ponownie, to stan separacji nie stwarza takiej możliwości.

Jednym ze skutków separacji jest zakończenie wspólnoty majątkowej między małżonkami – powstaje rozdzielność majątkowa, a małżonkowie (razem lub indywidualnie) mogą złożyć do sądu wniosek o rozdzielenie pomiędzy nich dobytku wypracowanego od momentu ślubu. Separacja oznacza też wyłączenie dziedziczenia, chyba że wyrażona w testamencie wola jednego z małżonków będzie w tym względzie inna.

Sąd orzekając separację może ustalić reguły korzystania ze wspólnego mieszkania, jeżeli małżonkowie wciąż zajmować będą jeden lokal. Inaczej niż w przypadku rozwodu małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy, jeśli sytuacja tego wymaga. Skutkiem separacji może być też zasądzenie obowiązku alimentacyjnego jednego z małżonków na rzecz drugiego małżonka.

Jeżeli w małżeństwie są małoletnie dzieci, to sąd w orzeczeniu rozstrzyga także o władzy rodzicielskiej i ustala ewentualne zasady kontaktu z dzieckiem. Sąd może również nałożyć na jednego z małżonków obowiązek alimentacyjny na małoletnie dzieci pozostające pod opieką drugiego. Po upływie określonego czasu zanika prawne domniemanie, że nowo narodzone dziecko pochodzi z małżeństwa.

Orzeczenie separacji nie ma wpływu na nazwisko małżonków, ale możliwa jest zmiana nazwiska pozostającego w separacji małżonka w trybie administracyjnym.

O ustaniu separacji zdecydować może jedynie sąd, który orzeknie jej zniesienie wyłącznie na zgodny wniosek małżonków.  Stan separacji może zostać zakończony rozwodem, gdy w czasie jej trwania rozkład pożycia okaże się trwały. Zdarza się to zwłaszcza w sytuacjach, gdy jeden z małżonków w czasie trwania separacji tworzy nowy związek, który zamierza zalegalizować. Z mocy prawa kończy ją też śmierć męża lub żony. 

Ze względu na odwracalność separacji, wydaje się ona lepszym rozwiązaniem, jeżeli wciąż istnieje choćby nikła szansa na poprawę relacji w małżeństwie. Rozłąka może sprawić, że okres separacji będzie czasem, w którym małżonkowie nabiorą dystansu do spraw, które ich poróżniły i przemyślą, czy może warto jednak włożyć wysiłek w to, by naprawić relacje. Z drugiej strony nic nie stoi na przeszkodzie, by separacja poprzedziła złożenie wniosku o rozwód – w takim wypadku staje się ona niejako wstępem do postępowania rozwodowego.

Separację warto też rozważyć, gdy na rozwód nie zgadza się jeden z małżonków lub jeżeli na zakończenie małżeństwa z jakiegoś powodu nie wyraził zgody sąd. Wypełnienie przesłanek orzeczenia separacji jest bowiem znacznie łatwiejsze, niż wyczerpanie prawnych powodów dla rozwodu.