Stan wojenny i inne stany nadzwyczajne. Kiedy można je wprowadzić i jakie mają konsekwencje dla obywateli

Według artykułu 228 Konstytucji RP, jeżeli środki konstytucyjne okażą się niewystarczające, w sytuacjach szczególnych zagrożeń może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny:

- stan wojenny, - stan wyjątkowy, - stan klęski żywiołowej

Szczegółowe przesłanki wprowadzenia każdego z wymienionych stanów nadzwyczajnych zostały określone odrębnie: stan wojenny reguluje art. 229 Konstytucji RP, stan wyjątkowy – art. 230, a stan klęski żywiołowej artykuł 232.

Stan nadzwyczajny wprowadza się w sytuacjach szczególnych zagrożeń, gdy zwykłe środki konstytucyjne nie są wystarczające. Stan nadzwyczajny wiąże się z istnieniem poważnego i bezpośredniego zagrożenia dla podstawowych interesów społeczeństwa oraz normalnego funkcjonowania instytucji publicznych. Twórcy Konstytucji RP zdecydowali o umieszczeniu w odrębnym rozdziale (rozdział XI) unormowań dotyczących stanów nadzwyczajnych. Instytucja stanu nadzwyczajnego została w Polsce ogólnie uregulowana we wspomnianym artykule 228 Konstytucji.

Stan nadzwyczajny (stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej) może zostać wprowadzony tylko na podstawie ustawy w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości. Ustawa określa zasady działania organów władzy publicznej podczas stanów nadzwyczajnych oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka (patrz poniżej - red.). Konstytucja mówi też jasno, że działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny "zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa". Co ważne, w czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Senatu, Sejmu i organów samorządu terytorialnego, jak również ustawa o wyborze Prezydenta RP, czy właśnie ustawy o stanach nadzwyczajnych.

Stan wyjątkowy wprowadza się w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni. Za zgodą Sejmu może nastąpić przedłużenie stanu wyjątkowego – ale tylko raz i na czas nie dłuższy niż 60 dni. Stan wyjątkowy może zostać wprowadzony na terytorium całego państwa lub mieć charakter ograniczony do jego części.

Kto wprowadza stan wyjątkowy? Zgodnie z artykułem 230 Konstytucji, stan wyjątkowy może wprowadzić Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów.

Stan wojenny określa artykuł 229 konstytucji RP. Przewiduje on trzy sytuacje, kiedy możliwe jest wprowadzenie stanu wojennego. Wystarczy zaistnienie jednej z nich:

- zewnętrzne zagrożenia państwa (w doktrynie istnieje spór, czy zagrożeniem państwa jest też działalność terrorystyczna), - zbrojnej napaść na terytorium Polski, - gdy zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji wynika z umowy międzynarodowej.

Kto wprowadza stan wojenny? Stan wojenny wprowadza Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów, na części albo na całym terytorium Państwa. Wprowadzenie stanu wojennego może się wiązać z ograniczeniem gwarantowanych Konstytucją wolności i praw człowieka i obywatela.

Artykuł 116 Konstytucji zawiera regulacje dotyczące decydowania o stanie wojny. Sejm (albo, jeśli nie może się zebrać, prezydent) może podjąć uchwałę o stanie wojny w razie zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Konstytucjonaliści zwracają uwagę na rozróżnienie pojęć: stan wojenny a stan wojny. Pojęcie „stanu wojennego” odnosi się do stosunków wewnątrz państwa, a przepisy, które te kwestie regulują, określają warunki funkcjonowania państwa i obywateli podczas takiego stanu. „Stan wojny” natomiast odnosi się do sfery stosunków międzypaństwowych i jest charakterystyczny dla prawa międzynarodowego.

Ostatnim stanem nadzwyczajnym, jaki można wprowadzić w świetle obowiązującego ustawodawstwa, jest stan klęski żywiołowej. Stan wprowadzany jest w związku z klęskami żywiołowymi: w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej. Za wprowadzenie tego stanu nadzwyczajnego, na części albo na całym terytorium państwa, odpowiedzialna jest Rada Ministrów. Stan klęski żywiołowej może zostać wprowadzony na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni. A przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.

Konstytucja, w artykule 233 jasno stwierdza, że ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw dotyczących godności człowieka, obywatelstwa, ochrony życia, humanitarnego traktowania, ponoszenia odpowiedzialności karnej, dostępu do sądu, dóbr osobistych, sumienia i religii, petycji czy rodziny i dziecka. "Niedopuszczalne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku" - czytamy.

Konstytucja precyzuje też, które wolności i prawa człowieka może ograniczać ustawa o stanie klęski żywiołowej - to wolność działalności gospodarczej, wolność osobista, nienaruszalność mieszkania, wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, prawo do strajku, prawo własności, wolność pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do wypoczynku.

Źródła: Konstytucja RP Internetowy System Aktów Prawnych, K. Działocha, Rozdział XI, w: Garlicki, Konstytucja, t. 4, s. 3 K. Wojtyczek, Granice, s. 250